Jaświłki

Ogród folwarczny – regularny, użytkowy, powstały miedzy 1858 a 1890 r.

Dawna nazwa: Jaświłki

Gmina: Jaświły

Położenie obiektu: nad rzeczką Biebłą, na otwartym, płaskim terenie, przy lokalnych drogach z Jadeszek do Stożnowa i z Jaświł do wsi Jaświłki

Zanim powstał folwark w Jaświłkach, istniała wieś Jaświłki należąca do majątku Stożnowo, który w 1858 r. został wystawiony na licytację. Nabyli go wówczas Kazimierz, Feliks, Michał i Konstanty Moniuszkowie, wprowadzeni w prawo własności w 1859 r. (zob. Stożnowo). Po śmierci Feliksa i Michała Moniuszków majątek pozostawał w rękach pozostałych braci do roku 1872, kiedy to zmarł Kazimierz Moniuszko. Po nim prawa spadkowe do części dóbr przejął jego syn Adolf, dziedzic pobliskiego Mikicina (zob. Mikicin), który zrezygnował ze swoich praw w zamian za spłatę na rzecz Konstantego Moniuszki. Ten ostatni sprzedał część majątku Stożnowo – Jaświłki wraz z wsią i folwarkiem w Jaświłkach. Od Józefata Szymkiewicza i Mari Niedźwiedzkiej kupił ten folwark w 1890 r. na publicznej licytacji chłop – Wincenty Pawłowski. Zakupiony przez niego majątek miał powierzchnię zaledwie 7 dziesięcin (7,7 ha), a na jego terenie znajdowały się: dwór drewniany o pięciu pokojach, kryty gontem (w którym mieściły się także kuchnia i dwie sienie), stodoła kryta słomą, spichrz kryty deskami, budynek mieszkalny o czterech pokojach i dwóch sieniach i sad, w którym rosło 60 drzew owocowych.¹

Jak wynika z tych przekazów Jaświłki były w wieku XIX folwarkiem o funkcjach wybitnie użytkowych i nie było tam ogrodu ozdobnego, a jedynie sad i to także niezbyt wielki. Folwark ten zajmował prostokątny teren. Z północno-zachodniego rogu tego prostokąta wybiegała droga łącząca Jaświłki z wsią Jadeszki i majątkiem w Stożnowie. Natomiast z północno-zachodniego rogu tego prostokąta wybiegała droga polna łącząca założenie z wsiami Jaświłki i Jaświły. Droga ta, już jako ogrodowa, przecinała założenie dzieląc je na dwie, prawie równe części. Na zachód od tej drogi, w centrum założenia stał dwór rządcy (lub dzierżawcy), a dalej stodoła. Na południowy-wschód od dworu znajdował się spichrz kamienny (istniejący w latach 80. XX w.), a na północny-wschód lub północ od dworu usytuowany był drugi budynek mieszkalny (istniejący do 1914 r.). Pozostałą część założenia wypełniał sad, otoczony szpalerami drzew ozdobnych i przecięty rzeczką, nad którą pozostawiono rosnące wcześniej drzewa, a nawet dosadzono niewielkie ilości nowych drzew ozdobnych. Przy dworze posadzono też krzewy ozdobne, głównie lilaki. Granicą założenia od strony północnej biegła aleja lipowa. Również przy drodze przecinającej założenie posadzono prawdopodobnie aleję. Całość tej kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 7,7 ha.²

W rękach Pawłowskich założenie pozostawało aż do 1972 r. W roku 1906 Wincenty Pawłowski dokupił gruntów, które w 1908 r. darował swojemu synowi – Marcinowi.³ Przed II wojną światową założenie należało do Piotra Pawłowskiego, który zmarł przed wybuchem II wojny światowej. Później do 1972 r. gospodarowała tu wdowa po nim.⁴

Na początku XX w. dokonano pewnych zmian założenia, przede wszystkim w północno-wschodnim jego rogu wybudowano kilka budynków gospodarskich, a na północ od dworu, po przeciwnej stronie drogi przecinającej założenie wykopano prostokątny staw, połączony z rzeczką (w latach 80. XX w. już wyschnięty). Na południowy-wschód od dworu wzniesiono kolejny budynek (zniszczony w czasie II wojny światowej), a obok niego murowaną piwnicę.⁵

W okresie międzywojennym część sadu położonego na wschód od drogi przecinającej założenie zamieniono na pole uprawne, a cały ogród ogrodzono drewnianym płotem.

Dalsze zmiany zaszły w Jaświłkach po II wojnie światowej. Dawna część gospodarcza, mocno zniszczona w czasie wojny, została przebudowana na gospodarstwo chłopskie. Postawiono tam drewniany dom mieszkalny, a pozostałe budynki częściowo rozebrano i postawiono w ich miejsce nowe, albo przebudowano. Zanikła kompozycja ogrodowa terenów założenia położonych na wschód od obecnej drogi wiejskiej, wysechł staw, w którego pobliżu wzniesiono 2 nowe budynki. W 1973 r. rozebrano stojące na zachód od tej drogi dwór i stodołę, a w zamian w tymże roku postawiono przy drodze nowy budynek mieszkalny. Na miejscu rozebranej stodoły została następnie wzniesiona nowa, krótsza. Poza tym wypadały sukcesywnie stare jabłonie z sadu.⁶

W 1978 r. właścicielami obiektu byli Stanisław Bohenko i Wacław Lićwinko, a teren założenia został podzielony pomiędzy tych dwóch właścicieli. Do tego czasu z dawnego układu zachowały się: kamienny spichrz z trzeciej ćwierci XIX w., murowana piwnica, rzędy lip przy budynkach, dół po dawnym stawie, wnętrze dawnego ogrodu wypełnione sadem i część nasadzeń szpalerowych. Roślinność obiektu składała się w tym czasie z 16 gatunków drzew i krzewów, najstarsze drzewa posadzone zostały około połowy XIX w., a większość starych drzew pochodziła z II połowy lub z końca XIX w. Drzewa te wymieszane były z młodszymi, wyrosłymi w wyniku naturalnej sukcesji zbiorowisk roślinnych.

Obiekt nie pełnił znaczących funkcji w krajobrazie i nie różnił się zbytnio od zwykłych gospodarstw wiejskich. Jedynie kamienny spichrz, piwnica oraz ślady dawnych alei i szpalerów pozwalały domyślać się, że istniała tam niegdyś siedziba większa od zwykłej zagrody chłopskiej.⁷

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 2488, 6151, 6205; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1880-1900

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Jaświłkach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

³ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 6921, 6922 i 6923

⁴ Informacje ustne Bohenko Stanisława, zam. w Jaświłkach

⁵ Informacje ustne Bohenko Stanisława, zam. w Jaświłkach

⁶ Informacje ustne Bohenko Stanisława, zam. w Jaświłkach; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Jaświłkach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Jaświłkach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, JaświłkiKategoria:folwarczny