Juchnowszczyzna

Ogród dworski – barokowy, kwaterowy, powstały przed 1638 r., a w XIX w. rozbudowany i przekomponowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Juchnowszczyzna

Gmina: Juchnowiec

Położenie obiektu: na niewysokim wzniesieniu, w otoczeniu pól i lasów, około 3 km od Juchnowca, przy trakcie z Juchnowca do Hermanówki (dziś nieistniejącym)

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Juchnowszczyźnie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Juchnowszczyźnie powstała przed 1638 r.¹ po wyodrębnieniu się Juchnowszczyzny z dóbr Juchnowieckich. Posiadała ona pierwotnie regularny, kwaterowy układ przestrzenny. Jedną z kwater zajmował tam sąsiadujący z dworem ogród ozdobny, w którym na osi dworu umieszczono dwie sadzawki. Pozostałe kwatery zajęte były przez ogrody użytkowe lub zabudowania.²

W I połowie XVIII w. właścicielem Juchnowszczyzny był Felicjan Lewicki (zm. 19 lipca 1772 r.). Później dobra przejął Mikołaj Lewicki (wzm. w 1756 r.). W 1784 r. należały one do „panów Lewickich cześnikowiczów ziemi bielskiej”, synów albo Jana Leona Lewickiego, albo Michała Lewickiego, cześnika ziemi bielskiej i Zofii z Niewiadomskich (ur. około 1709 r., zm. 5 lutego 1797 r.).³ Do 24 lipca 1821 r. (kiedy zmarł) właścicielem tych dóbr był Dionizy Lewicki, marszałek powiatu białostockiego, ożeniony z Brygidą z Żółtowskich, a następnie Juchnowszczyzna przeszła na własność adwokata sądu głównego obwodu białostockiego Ludwika Sawickiego oraz Wincentego, Leona (ur. w 1802 r.) i Jana Lewickich (wzm. w latach 1824-1839), synów Dionizego. Następnie całość włości objął Jan Lewicki (wzm. w 1831 i 1832 r.).⁴

W końcu XVIII w. wzniesiono istniejący do dziś drewniany dwór, rozpoczęto także przebudowę siedziby, przebiegającą etapami, podczas których włączano w skład kompozycji coraz to nowe tereny i stopniowo przekształcano regularny układ przestrzenny w duchu krajobrazowym. W ostatnim etapie założono kompleks stawów o powierzchni około 9 ha i urządzono podjazd przed dworem – nastąpiło to już w II połowie XIX w.

Przed 1848 r. Juchnowszczyzna stała się własnością Pawła i Teresy Zapolskich Kasperewiczów (we dworze stale mieszkała Teresa Kasperewiczowa). W 1865 r. za udział w Powstaniu Styczniowym Pawła Kasperewicza dobra Juchnowszczyzna znalazły się na liście majątków podlegających przymusowej sprzedaży. Nowymi jej właścicielami tego majątku zostali Lebiedziewowie. We dworze stale mieszkała Maria Lebiedziew mająca w 1873 r. 24 lata. Majętność obejmowała wówczas około 350 ha gruntów.⁵

W końcu XIX w., za rządów kolejnego właściciela dóbr Wiktora Lebiedziewa, który pozostawał właścicielem tego majątku do 1944 r., kompozycja była już ostatecznie ukształtowana i składała się, oprócz dworu z podjazdem i stawów rybnych, z prostokątnego ogrodu ozdobnego, sadów, warzywnika, łąki oraz rozczłonkowanej części gospodarczej. Ogród ozdobny, zachowując regularne drogi i starą sadzawkę, posiadał swobodną kompozycję roślinności i wzgórek widokowy z altaną, usypany przy sadzawce. Nad sadzawką posadzono m.in. sosny wejmutki, a przy dworze lilaki, jaśminowce i róże, zaś na podjeździe topole włoskie. Do założenia wiodły 3 drogi: z Juchnowca przez Wólkę, z Juchnowca przez Romejki oraz z Hermanówki i Lewickich. Ta ostatnia obsadzona została w I połowie XIX w. aleją kasztanowców. Dwór i ogrody powiązane były widokowo z otoczeniem, a daleko wyprowadzona oś widokowa łączyła je z kościołem w Juchnowcu. Przy drogach i rowach oddzielających poszczególne części funkcjonalne terenu rosły aleje lub szpalery drzew (lip, jesionów, wierzb, topól i klonów). Całość założenia zajmowała obszar o powierzchni około 16 ha. Była to typowa kompozycja dworsko-ogrodowa średniozamożnej szlachty. Stały proces rozwoju przejawiający się w zwiększaniu powierzchni siedziby i jej ogrodów można tu uznać za przejaw dążeń taj grupy właścicieli ziemskich do „doścignięcia” założeń magnackich poprzez odpowiednią oprawę otoczenia dworu. Jednak ani możliwości planistyczno-koncepcyjne, ani inwestycyjne na to nie pozwalały, tak wcześniej, jak i w XIX w., toteż układ siedziby pozostawał w gruncie rzeczy podporządkowany funkcjom użytkowym.⁶

Parcelacja Juchnowszczyzny rozpoczęta przez Lebiedziewów w 1913 r. zapoczątkowała regres majątku⁷ i stopniową likwidację starej kompozycji, trwającą do czasów obecnych. W latach 80. XX w. nie było już większości stawów, a także wycięto do tego czasu większość starych drzew ozdobnych i większość sadów, a wnętrza po dawnych ogrodach zajęły łąki i pola uprawne. Układ części gospodarczych zniekształciły nowe zabudowania chłopskie.⁸

Ogród dworski w Juchnowszczyźnie - widok na teren dawnego podjazdu i osiemnastowieczny dwór - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2250

Ogród dworski w Juchnowszczyźnie - sadzawka ogrodowa położona na osi dworu i rosnąca nad nią stara sosna wejmutka
- stan z 1988 r. Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2249

Ogród dworski w Juchnowszczyźnie - wnętrze starego sadu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2251

W latach 80. XX w. widoczne jeszcze były ślady podjazdu (przy nadal stojącym osiemnastowiecznym dworze), a na terenie ogrodu ozdobnego zachowała się część starych drzew i krzewów ozdobnych, podobnie jak w innych częściach założenia. Do najcenniejszych starych drzew obiektu należały kasztanowce (mające wówczas około 130 lat), rosnące w alei prowadzącej do podjazdu, oraz jesiony i lipy (w wieku wówczas około 100-130 lat), a także dziewiętnastowieczna sosna wejmutka nad sadzawką parkową. Skład gatunkowy roślinności opierał się głównie na gatunkach krajowych i obejmował 26 gatunków i odmian drzew i krzewów. Rosła tu też spora liczba drzew młodych i występowały grupy leśne, z których jedna, otaczająca teren dawnych stawów, przesłaniała widok z założenia na barokowy kościół w Juchnowcu. Lasy i zarośla rosnące w sąsiedztwie założenia przesłaniały z trzech stron teren ogrodu, toteż funkcje obiektu w krajobrazie były w tym czasie nieznaczne.⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AP Białystok, Księga grodzka brańska 164901641 r., k. 36

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Juchnowszczyźnie, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 60, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 121

³ Akademia Nauk w Kijowie, nr 6008, k. 31; Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z 1784 r., opr. Wernerowa Wiesława, Warszawa 1994, s. 148 i 152

⁴ Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta generalna kościoła juchnowieckiego 1828; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr R. 422-26

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1880-1900, cz. 1, s. 28

⁶ Topograficeskaja Karta Grodenskoj guberni, b.m. 1856, Ispravl. po rekogniscirovke 1865 i 1866 g.; Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Juchnowszczyźnie, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 60, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 122

⁷ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, s. 5 i 6

⁸ Informacje ustne Janowicza Leonarda, zam. w Juchnowszczyźnie oraz Herman Marianny, zam. W Juchnowszczyźnie

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Juchnowszczyźnie, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 60, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 122

 Zob. też obiekt na mapie z pocz. XIX w.

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Juchnowszczyzna, józef maroszekKategoria:pałacowy