rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKalnica

Ogród dworski – barkowy, tarasowy, z wyraźnie podkreśloną osią główną i znacznym udziałem kompozycji wodnych, powstały zapewne w II połowie XVIII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej, a po 1870 r. przebudowany i poszerzony

Dawana nazwa: Kalnica

Gmina: Brańsk

Położenie obiektu: na terenie górującym nad bagienną doliną strumienia – dopływu rzeki Bronki, położonym na zachód od wsi i na północ od gościńca z Bielska do Brańska

Kalnica plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kalnicy - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwszy dwór w Kalnicy powstał w XIV lub XV w. W wieku XVI i na początku wieku XVII dobra te należały do drobnoszlacheckiego rodu Malinowskich, noszących przydomek Kalnickich, przy czym następował proces rozdrabniania włości. W źródłach zostali odnotowani jako właściciele Jurij Kalnicki Malinowski z braćmi (w 1528 r.), Jan, Mikołaj i Jerzy Malinowscy (w 1580 r.),1 Jan, Jerzy, Seweryn, Tomasz i Marcin Malinowscy (w 1638 r.) oraz Jefrem, Balcer i pięciu innych Malinowskich (w 1635 i w 1638 r.)2. W 1676 r. funkcjonowały w Kalnicy 3 dwory. Pierwszy należał do Stefana Malinowskiego, drugi do Aleksandra Malinowskiego, a trzeci do Aleksandra Chrząstowskiego.3 Malinowscy musieli posiadać te dobra jeszcze w I połowie XVIII w., po czym przeszły one na własność Cybulskich, a następnie Węgierskich, przy czym część majątku Malinowo-Kalnica posiadał w II połowie XVIII w. Jan Walenty Węgierski, podkomorzy nadworny, starosta korytnicki (wzm. w 1785 i 1786 r.).4

W XVIII w., prawdopodobnie za rządów Węgierskich, siedziba dworska w Kalnicy uzyskała ozdobną, barokową kompozycję, składającą się z trójkątnego, reprezentacyjnego dziedzińca, do którego wiodła od południa aleja odchodząca od gościńca bielskiego, a także z dworu stojącego przy północnej pierzei dziedzińca, z prostokątnego tarasu ogrodowego, położonego na północ od dworu oraz z parterów wodnych położonych na tarasach górnym i dolnym, poprzez które rozciągał się widok z dworu na dolinę strumienia i rosnące nad strumieniem lasy. Budynki gospodarcze i oficyny ulokowano po obu stronach dziedzińca i po obu stronach drogi do wsi. 5

W I połowie XIX w. Kalnica nadal należała do Węgierskich. W latach 1864-1866 uległa znacznym zniszczeniom, a za aktywny udział Węgierskich w Powstaniu Styczniowym została skonfiskowana i w 1878 r. sprzedana chłopom z Kiersnowa. Chłopi ci, jako Polacy i katolicy nie mieli prawa zakupu majątków ziemskich, toteż nabyte przez nich grunty zostały zapisane jako własność Stefana Żarskiego. Po wykryciu tego faktu Kalnicę ponownie skonfiskowano, a następnie sprzedano Iwanowi Jefremowskiemu (wzm. w 1885 i w 1890 r.).6

Nowy właściciel przebudował założenie poczynając od budowy w 1870 r. – na miejscu starego – nowego, dużego, drewnianego dworu. Na terenie dawnego dziedzińca ulokowano wówczas podjazd, który otoczono grupami drzew i krzewów ozdobnych. Przekomponowano też basen tarasu dolnego likwidując tam drogę na osi dworu. Na wschód od tarasu górnego wzniesiono kompleks budynków gospodarczych, a na północ od nich założono ogród użytkowy. Na północ od ogrodów wykopano w dolinie strumienia duże stawy rybne. Po grobli między nimi biegła ze wschodu na zachód droga spacerowa obsadzona aleją zamykającą kompozycję wnętrz ogrodowych od strony północnej. Dwie drogi obsadzone szpalerami lipowymi biegły wzdłuż granic założenia zachodniej i wschodniej i prowadziły na groble między stawami oraz dalej do łąk. Na południowy-wschód od dawnego dziedzińca, którego granicę wyznaczała teraz droga jezdna łącząca aleję dojazdową z drogą wiejską, założono sad. Po rozbudowie siedziba dworska graniczyła od wschodu z zabudowaniami wsi, a całość kompozycji zajmowała teren o powierzchni około 8,5 ha.7

Przed 1893 r. Kalnicę odziedziczyli Maria Prieżmowna oraz Piotr i Olga Jefremowscy (wzm. też w 1909 r.).8 Część gruntów majątku należała w tym czasie do Stefana Zarembskiego (wzm. w 1890 r.). Przed 1914 r. majątek przejęła jako jedyna właścicielka Olga Jefremowska (wzm. w 1928, 1935 i 1939 r.). Po I wojnie światowej wydzierżawiła ona Kalnicę Janowi Monsiolowi (wzm. w 1928 r.), który użytkował ją do wybuchu II wojny światowej, nie wprowadzając większych zmian w istniejącym układzie przestrzennym.9

W latach 1939-1944 kompozycja została bardzo zniszczona. Wycięto większość drzew ozdobnych i prawie wszystkie drzewa owocowe oraz zniszczono wszystkie budynki gospodarcze.

Po wojnie majątek rozparcelowano. W ocalałym dworze umieszczono szkołę podstawową, użytkującą dawny odgród ozdobny jeszcze w latach 80. XX w. Ogrody użytkowe i teren dawnej części gospodarczej podzielono między dwóch rolników, którzy wznieśli tam swoje zagrody. Do lat 60. XX w. szkoła nie przeprowadzała w parku żadnych prac remontowych, w wyniku czego park zdziczał i dewastacji ulegały jego elementy wodne oraz system dróg spacerowych. Na zachód od dworu ulokowano ogródek szkolny, w którym posadzono drzewa owocowe, a przy ogródku wzniesiono drewniany budynek gospodarczy i drewnianą ubikację, zaś na terenie dziedzińca urządzono boisko do gry w piłkę nożną.

 

Kalnica - 1

Ogród dworski w Kalnicy - widok na dwór wzdłuż głównej osi kompozycji z terenu dawnego podjazdu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białytok, nr 1977

Około 1965 r. wyremontowano dwór, do którego dobudowano od wschodu murowaną część, ale pozbawiony opieki ogród nadal ulegał dewastacji. Do lat 80. XX w. pozostały w nim tylko pojedyncze stare drzewa. Stawy w większości wyschły i osuszono część sadzawek dawnych parterów wodnych, a w otoczeniu sadzawki na górnym tarasie wyrosły zarośla. Równolegle z remontem dworu przekomponowano teren przed jego frontem układając betonowe chodniki, budując betonowy basen z fontanną oraz sadząc żywopłoty, drzewa i krzewy ozdobne. Na północ od dworu wzniesiono murowane budynki.10

 

Kanica - 2

Ogród dworski w Kanicy - widok od północnego-wschodu na sadzawkę położoną na górnym tarasie i dwór - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1976

W latach 80. XX w. na terenie obiektu rosło 27 gatunków drzew i krzewów, ale z dawnej kompozycji przetrwało tu zaledwie 20 starych drzew sadzonych w końcu XIX w. i w I połowie wieku XX (przed 1939 r.). Wyjątkiem była tu lipa o średnicy pnia około 100 cm, rosnąca na południowy-zachód od dworu, pochodząca zapewne z I połowy XIX w. Oprócz tego rosły tu drzewa wyrosłe z odrostów korzeniowych po wyciętym w czasie II wojny światowej szpalerze lipowym rosnącym przy wschodniej granicy założenia oraz duże już topole, sadzone po wojnie przy drogach jezdnych. Część terenu zajmowały naturalne grupy olsz i wierzb oraz zarośla. Młode, różnogatunkowe nasadzenia, skupione w otoczeniu dworu i dawnego dziedzińca zasłaniały widok na dwór z dróg dojazdowych. Zarośla i młode drzewa przesłaniały też widoki z dworu w kierunku strumienia, a olsy zasłaniały założenie od północy. Po usunięciu większości starych drzew trudno było już wyodrębnić z otoczenia teren obiektu, toteż jego funkcje w krajobrazie były niewielkie.11

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Jabłonowski Aleksander, Podlasie, Warszawa 1908-1910, t. I, s. 123 i 221, t. III, s. 166 i 168

2 AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641 r., k. 12v, 32-32v

3 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 828

4 Konopczyński Władysław, Jan Klemens Branicki [w:] Polski Słownik Biograficzny, , Warszawa 1935, t. II, s. 404-407

5 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Malewska-Wróblewska Lilia, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kalnicy, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 62, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog paków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 124

6 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9534, 10.440, 12.386

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Malewska-Wróblewska Lilia, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kalnicy, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 62, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 125

8 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 96; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1880-1900, cz. 2, s. 44

9 Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych I, nr 2215; CAH w Wilnie, F. 1207, op. 1, nr 403; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 137

10 Informacje ustne Bajkowskiego Stanisława, zm. w Kalnicy, Brzozowskiego Bronisława, zam. w Kalnicy i Popławskiego Zbigniewa, zam. w Białymstoku

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Malewska-Wróblewska Lilia, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kalnicy, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 62, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 125

 

Inne źródła:

Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Brańsku, Księga chrztów 1707-1734, s. 7

Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Brańsku, Protokoły spraw sądowych Komisji Cywilno-Wojskowej w Brańsku, s. 12 i 17

Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Kalnica, józef maroszekKategoria:dworski