Kalno

Ogród dworski –kwaterowy, szachownicowy, powstały przed 1650 r., a w II połowie XVII w. gruntownie przebudowany

Dawna nazwa: Kalno

Gmina: Dąbrowa Białostocka

Położenie obiektu: na stoku wysoczyzny, u stóp której biły intensywna źródła zasilające płynący w dolinie strumień Kropiwna

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kalnie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Tereny, na których położone jest Kalno wykupiła w 1536 r. wraz z Puszczą Nowodworską i Nowym Dworem Białym (dziś Nowy Dwór) od Konstantyna Abrahamowicza królowa Bona.¹ Powstanie folwarku w Kalnie należy łączyć z działalnością reformatorów – ekonomistów z dworu królowej. Być może już wówczas przy grobli, którą biegła droga z Grodna do centrum dóbr w Kamiennej Starej, wzniesiony został młyn wodny, wykopano stawy, a obok nich rozmierzono teren dziedzińca i ogrodu. W I połowie XVII w. musiał tu już istnieć ogród o szachownicowej kompozycji kwater podzielonych drogami i otoczonych alejami, stanowiący później część przebudowanego w II połowie XVIII w. założenia. Obok ogrodu, zapewne w sąsiedztwie gościńca, ulokowane były otaczające dziedziniec budynki.

Od I połowy XVI w. aż do 1795 r. Kalno było własnością królewską, a następnie w latach 1795-1868 – państwową. Między innymi w 1631 r. na mocy przywileju Zygmunta Augusta folwark ten wydzierżawiała Zofia Jundziłówna Czarnecka, która trzymała go jeszcze w 1650 r.², a jako siedziba jednego z kluczy leśnictwa nowodworskiego w ekonomii grodzieńskiej Kalno było wzmiankowane w latach 650, 1689, 1781 i 1795³. W skład klucza kalneńskiego wchodziły wsie Grodziszczany, Jasionówka, Dąbrowa, Grabowo i Suszalewo.⁴

W II połowie XVII w., w czasie działalności w ekonomii grodzieńskiej podskarbiego litewskiego Antoniego Tyzenhauza założenie w Kalnie uległo przebudowie. Wyprostowano wtedy sieć dróg, uregulowano rząd stawów na strumieniu, wzniesiono obszerne budynki gospodarcze otaczające prostokątny dziedziniec oraz przekomponowano i poszerzono ogrody. Dziedziniec dzielił się na dwie części – zachodnią, sąsiadującą z dworem, kuchnią i kwaterowymi ogrodami, oraz wschodnią, położoną na sztucznie usypanym, niewysokim tarasie, otoczoną z trzech stron stajnią, stodołą i oborą.

Po przebudowie ogrody zajęły teren dość duży, położony między dziedzińcem a stawami i oddzielone były od siebie dwiema alejami wybiegającymi z dziedzińca na groble, Dwa z nich posiadały szachownicowy układ kwater. Ogród południowy, o mniejszych kwaterach, zapewne ozdobny, przylegał do dziedzińca i sąsiadował z dworem, który stał na granicy dziedzińca i ogrodu, zamykając jedną z osi ogrodowych. Na północ od tego ogrodu, na osi innej alei umieszczona była kolista sadzawka. Od rzeki, młyna i stawów ogród ten oddzielała olszyna. Ogród środkowy, o kwaterach większych, obsadzonych podobnie jak poprzedni alejami, graniczył od południa ze stojącą w rogu dziedzińca kuchnią i przybudowanym do niej budynkiem gospodarczym. Wnętrza tego ogrodu zapewne wypełniał sad. Ogród północny, prawdopodobnie warzywny, nie posiadał żadnych podziałów wewnętrznych i zajmował trapezowaty teren pomiędzy dziedzińcem, ogrodem środkowym, stawem i ulokowaną nad stawem w północnym narożniku kompozycji osadą browarnianą (później gorzelnią), składającą się trzech budynków.

Forma tego założenia odbiega od większości kompozycji tyzenhauzowskich, można więc przypuszczać, że przynajmniej ogród południowy stanowił część wcześniejszej kompozycji, a jego szachownicowy układ narzucił koncepcję przebudowy układu przestrzennego całości.⁵

W czasach pruskich (1759-1807) w Kalnie umieszczono siedzibę amtu – kompleksu dóbr państwowych. Później, do 1868 r. Kalno było stale wydzierżawiane, co też spowodowało stabilność istniejącego układu przestrzennego.⁶ W 1868 r., na podstawie instrukcji carskiej z roku 1865 o nabywaniu przez Rosjan majątków państwowych i skonfiskowanych, dobra te zakupił Aleksander Lewikow.⁷ W 1876 r. spisał on testament, którym przekazał je Wasylowi Afanasjewowi i Aleksandrowi Suchanowowi. Po śmierci Aleksandra Lewikowa dokonano w 1884 r. podziału majątku. Początkowo zamierzano również dokonać podziału założenia na dwie części, jednak zrezygnowano z tego i całość siedziby dworskiej otrzymał małoletni wówczas Aleksander Suchanow. Akt podziału wymieniał istniejące wówczas w Kalnie budynki – 2 drewniane domy mieszkalne, drewniany młyn, drewnianą gorzelnię i drewnianą nową stodołę.⁸ Aleksander Suchanow w roku 1897 przekazał swoją część dóbr ojcu – Pawłowi Suchanowowi.⁹

Ogród dworski w Kalnie - Situacjonnyj plan Kalnianskogo Amta folvarka Kalna,
oblastnyj architektor D. Kulakovskij 1840 goda
AP Białystok, Zbiór Karograficzny
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2450

Przemiany własnościowe nie spowodowały przebudowy założenia, które nadal było wydzierżawiane jako że Wasyl Afanasjew mieszkał stale w Warszawie, a Aleksander Suchanow najpierw w Krynkach a następnie wraz z ojcem w Wasilkowie.¹⁰ Folwark nie nabrał zatem rezydencjonalnego charakteru, mieszkali w nim tylko dzierżawcy, a jego gospodarka nastawiona była na hodowlę bydła (obory stale mieściły tu około 100 krów).¹¹ Ogrody, zwłaszcza ozdobne, musiały jednak ulec znacznemu zaniedbaniu.

Przed I wojną światową Kalno stało się własnością osadzonych w 1901 r. w klasztorze dominikańskim w Różanymstoku mniszek prawosławnych. Założyły tu one gospodarstwo rybne, prowadzone przez inżyniera ichtiologa. Dla potrzeb hodowli wykopano tu szereg nowych stawów i wybudowano na zachód od kwaterowego ogrodu przy dworze sztuczną wylęgarnię pstrągów. Hodowla ta i wylęgarnia zostały zniszczone podczas I wojny światowej, podobnie jak dwór i część drzewostanu. W tym czasie zniszczono gorzelnię i drewniane budynki gospodarcze. Znacznej dewastacji założenia dokonała tu też miejscowa ludność w 1919 r. Podczas nieobecności mniszek ewakuowanych w głąb Rosji. zmniejszono część stawów, a także wycięto większość drzew parku i sadów. Niemniej, w 1924 r. rosło tam jeszcze około 70 drzew ozdobnych w wieku 50 do 150 lat oraz 270 drzew owocowych.¹²

Po wojnie, w 1922 r., zniszczony obiekt przeszedł pod zarząd państwowy i został wydzierżawiony Henrykowi Gąsowskiemu z warunkiem uruchomienia hodowli rybnej. Dzierżawcy gospodarujący tu do roku 1928 r. wznieśli w 1927 r. na północ od dziedzińca murowany budynek mieszkalny oraz częściowo odbudowali gospodarstwo rybne. W 1929 r, likwidacji uległ sad na terenie dawnego szachownicowego ogrodu położonego na północny-zachód od dziedzińca, który doszczętnie wymarzł. Do tego czasu zatarł się także kwaterowy układ ogrodu ozdobnego, z którego utrzymały się resztki alei i szpalerów otaczających trawiaste teraz wnętrza. Dawny ogród warzywny zniszczono już wcześniej, być może w czasie I wojny światowej.¹³

Na skutek kryzysu gospodarstwo rybne przestało wkrótce być rentowne, więc w 1935 r. zwrócono Kalno mniszkom, które tu jednak nigdy nie powróciły, przeznaczając ten majątek do sprzedaży. Zakupił go chyba wówczas niejaki Kripsza, prawny właściciel założenia przed 1944 r.¹⁴

W latach 1941-1944 obiekt pozostawał pod zarządem niemieckim. Niemcy przebudowali wówczas istniejący system stawów i wykopali kilka nowych oraz posadzili pomiędzy stawami a dawnym ogrodem ozdobnym krzewy miododajne, planując założenie pasieki.¹⁵ W 1944 r. majątek rozparcelowano, przy czym część przekazano Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu w Nowym Dworze, które przejęło także siedlisko dworskie.¹⁶ Ten użytkownik wyeksploatował, a następnie rozebrał stare budynki, pozostawiając jedynie część obory i dom wzniesiony w 1927 r. Doprowadził także do skrajnej dewastacji terenu ogrodów. W lepszej sytuacji znalazły się stawy rybne, które w latach 80. XX w. użytkowane były przez PZW w Dąbrowie Białostockiej, które na początku lat 80. Przeszły kolejną przebudowę.

Do lat 80. XX w., oprócz stawów z dawnej kompozycji zachowały się: zajęte przez uprawy polowe wnętrze dawnego dziedzińca otoczone ruinami osiemnastowiecznych zabudowań, stara obora, budynek mieszkalny z 1927 r., fragmenty nasadzeń ogrodu ozdobnego, fragmenty alei biegnącej po grobli i wzdłuż południowej granicy założenia oraz mocno zniekształcona kolista sadzawka ogrodowa. Część ogrodu w otoczeniu sadzawki została zajęta przez olsy.

Widok na stawy i ogród dworski w Kalnie od południowego-zachodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1828

Roślinność obiektu składała się w tym czasie z zaledwie 14 gatunków drzew i krzewów, a nieliczne zachowane stare drzewa zgrupowane były na terenie dawnego ogrodu ozdobnego i przy drodze biegnącej jego południową granicą. Najstarsze drzewa pochodziły z I połowy XIX w. lub z nasadzeń dokonanych około połowy tego stulecia – były to 4 topole czarne o średnicy pni 111-150 cm, pozostałe z dawnej alei rosnącej przy drodze biegnącej między stawami, lipa o średnicy pnia 105 cm, 2 klony o średnicach pni 80 i 85 cm oraz olsza o średnicy pnia około 100 cm. Rozmiarami wyróżniało się także kilka wierzb. Wszystkie te stare drzewa były już w złym stanie zdrowotnym. Roślinność młodą tworzyły coraz liczniejsze samosiewy, odrosty i grupy olsów.

Ogród dworski w Kalnie - widok z wnętrza dawnego dziedzińca na teren dawnego ogrodu ozdobnego - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1830

Szczątki dawnych zadrzewień tworzyły dość malowniczą grupę, wyróżniającą się w otwartym krajobrazie pól i łąk, przy czym walory widokowe starych drzew powiększało sąsiedztwo rozległego kompleksu stawów, wydatnie urozmaicających krajobraz okolicy.¹⁷

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz uwarunkowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977, s. 24; Pociecha Władysław, Królowa Bona, t. III. Poznań 1958, s. 111-113;

² CAH w Grodnie, F. 1143, op. 1, nr 17, s. 178, Inwentarz leśnictwa nowodworskiego w 1650 r.

³ AGAD, Archiwum Kameralne, nr II/187; Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Dąbrowie Białostockiej, Księga ochrzczonych par. Dąbrowa 1643-1681; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 67-1; AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1077 i 1078a

⁴ AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1077

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kalnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 63, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁶ AP Białystok, Białostocka Obwodowa Komisja Budowlana, nr 52, Situacjonnyj plan Kalnianskago Amta Folwarka Kalno. Oblastnyj Architektor D. Kułakovskij. 1840 Goda

⁷ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.559, 13.879, 14.727, 14.835, 14.043, 14.766 i nr 15.563

⁸ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.507

⁹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 14.121; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 54

¹⁰ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.507, 14.121

¹¹ Informacje ustne p. Godlewskiego, zam. w Aulsie, syna dzierżawcy Kalna z początku XX w.

¹² Akademia Nauk w Kijowie, nr 6008, k. 1

¹³ Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski, Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939

¹⁴ Informacje ustne p. Filipowskiego, zam. w Różanymstoku, AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4

¹⁵ Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych I, nr 5552

¹⁶ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kalnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 63, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Kalno, józef maroszekKategoria:dworski