rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKamienna Stara

Ogród dworski – kwaterowy ogród włoski, powstały w I połowie XVI w., a w okresach późniejszych kilkakrotnie przebudowywany

Dawna nazwa: Kamienna Stara

Gmina: Dąbrowa Białostocka

Położenie obiektu: na wzgórzu, u podnóża którego przepływa rzeka Kamienna

 

 Kamienna Stara plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kamiennej Starej - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Tradycyjnie datę powstania dworu w Kamienne Starej określa się na czas przed 1522 r., ale jest to data błędna. W rzeczywistości powstał on w połowie XVI w., w tym samym czasie, kiedy zakładano ciąg osadniczy zwany Długą Wsią. Osada dworska w Kamiennej Starej rozpoczynała ten ciąg od północy i stanowiła siedzibę leśnictwa nowodworskiego. Odtąd, aż do 1865 r. Kamienna Stara była własnością królewską, a później państwową. W połowie XVI w. olbrzymi kompleks leśny Puszczy Nowodworskiej poddawany był reorganizacji i przebudowie. Także w Kamiennej Starej urządzono siedzibę dworską według wzorca obowiązującego w domenie monarszej.1

Dwór i folwark umieszczono z dala od wsi chłopskiej, w miejscu dobrze nawodnionym, wśród pól i łąk dworskich. Wykopano sadzawki i stawy otaczające założenie od wschodu i północy. Główny wjazd do siedziby poprowadzono od strony wschodniej, po grobli biegnącej przez dolinę rzeki Kamiennej. Przy grobli usytuowany był młyn.2

Po śmierci Zygmunta Augusta (w 1572 r.), który królewszczyzny podlaskie i grodzieńskie traktował jako swe prywatne majętności, leśnictwo nowodworskie dostało się w 1574 r. w dożywotnią dzierżawę Piotra Wiesiołowskiego z Białegostoku, który odtąd stale zamieszkiwał z rodziną w Kamiennej Starej. Tam też zmarła jego żona w 1591 r.3 Później Kamienna Stara byłą główną siedzibą ich syna, marszałka nadwornego Krzysztofa Wiesiołowskiego. We dworze koncentrowało się wówczas życie polityczne i kulturalne. Bywał w nim również Łukasz Górnicki, autor „Dworzanina polskiego”. W Kamiennej zmarła również w 1645 r. Aleksandra Wiesiołowska, wdowa po Krzysztofie. Zatem w latach 1574-1645 dwór ten był główną rezydencją Wiesiołowskich, toteż postarano się o nadanie mu odpowiedniej oprawy.

Istniejący jeszcze w XIX w. siedemnastowieczny dwór posiadał inskrypcje „1619” i „1646” odnoszące się do dat prac budowlanych, ale pewnie w tym samym czasie prowadzono też prace nad przekształceniem kompozycji terenu. W 1650 r. w Kamiennej Starej funkcjonował „dom wielki” z alkierzem wysuniętym w stronę stawu, usytuowany przy wschodniej pierzei dziedzińca. Dalej w stronę stawu stały lamus, łaźnia i browar. Na zachód od „domu wielkiego” ustawiony był „dom nowy”, a od niego na zachód „prosty dom stary” i kuźnia. Po lewej stronie drogi z Grodna stały: budynek kuchenny, „dom urzędniczy”, świreń z sernikiem, stajnia, psiarnia, stajnia myśliwska, obora i stodoła, a dalej wozownia. Oprócz tego dziedzińca z licznymi zabudowaniami, znajdowały się tu inne zabudowania folwarczne (dom gumiennego, świronek, stodoła wielka, stajnie i piwnica). Ogród przy dworze zajmował 2 morgi i 15 prętów (prawie 1,5 ha), a za nim położony był sad o powierzchni 1 morgi i 15 prętów (około 1 ha). Wnętrza ogrodów zajęte były w dużej części przez uprawy użytkowe „w których różne jarzyny, mianowicie mak i cebula rodzą się”.4

Około 1610 r. nieopodal siedziby dworskiej, w sąsiedztwie traktu z Grodna zbudowano na skarpie drewniany kościół dworski pod wezwaniem św. Anny. Budowla ta powiązana była widokowo z dworem. Niedaleko od kościoła usytuowana była wieś Kamienna – osada ogrodników dworskich. Między kościołem a osadą ustawiony był „dom gościnny”. Nadal funkcjonował młyn na rzece przed dworem. Kompozycja miała więc charakter ozdobno-użytkowy”.5

Nie znamy dalszych przekształceń układu tego założenia. W II połowie XVII w i w wieku XVIII zatraciło ono swój rezydencjonalny, magnacki charakter, jednak utrzymywać się tu musiał wprowadzony wcześniej układ przestrzenny. Do 1868 r. funkcjonował w Kamiennej Starej folwark ekonomii grodzieńskiej, lecz skolonizowanie w XVIII w. dawnego leśnictwa nowodworskiego sprawiło, że gospodarstwo tamtejsze stale traciło znaczenie. Ostatecznie w 1869 r. Kamienną Starą, jako „majątek instrukcyjny” sprzedano w ręce prywatne Mikołajowi Strzelnickiemu. Nie spowodowało to jednak większych zmian w układzie założenia. W II połowie XIX w. majątek przechodził z rąk do rąk. W 1886 r. jego właścicielem był Antoni Malarczyk, a w latach 1895-1916 jako dziedzic Kamiennej Starej wzmiankowany był Józef Drożdżewski.6

Na przełomie XIX i XX w. zbudowano nowy, istniejący do dziś dwór. Ustawiono go nad skarpą, niedaleko jednej z sadzawek dworskich. Znacznemu uszczupleniu uległa zabudowa dworska, skupiona wokół dziedzińca przed dworem. Jeszcze przed 1914 r. zlikwidowano młyn na Kamiennej i duży staw.7 Ogrody dworskie nadal otoczone były przez sadzawki pełniące wcześniej funkcje parterów wodnych. Parcelacja gruntów należących do majątku spowodowała utratę ozdobnego dawniej charakteru siedziby dworskiej, której wygląd zbliżył się do wyglądu zagrody chłopskiej.

W okresie międzywojennym Kamienna Stara była własnością Maślanowskich. W 1944 r. liczące 55 ha gospodarstwo Maślanowskich zostało przeznaczone do parcelacji.8

 

Kamienna Stara - 1

Ogród dworski w Kamiennej Starej - widok na dwór od południowego-zachodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2290

 

Kamienna Stara - 2

Ogród dworski w Kamiennej Starej - widok od wschodu na sadzawkę ogrodową - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2289

Po II wojnie światowej właścicielem założenia został Antoni Krzysztofik, który kontynuował przystosowywanie tej siedziby do potrzeb gospodarki chłopskiej. Przekształcenie dawnej siedziby dworskiej w zagrodę chłopską oraz trwający wiele lat proces usuwania elementów dawnej kompozycji doprowadziły do prawie całkowitego zniszczenia starego układu. Do lat 80. XX w. oprócz trzech budynków (części drewnianego dworu z przełomu XIX i XX w., murowanej stodoły i drewnianego spichlerza – dawnej serowarni) przetrwały jedynie ślady po dawnej kompozycji terenu – duża sadzawka za dworem, obniżenie po drugiej sadzawce, dwie drogi dojazdowe i skarpy od strony dawnego stawu na rzece. Zniszczenia doprowadziły do stanu, w którym nie są znane nawet granice założenia sprzed 1914 r., chociaż można przypuszczać, że jego powierzchnia wynosiła około 4,5 ha. Nie zachowała się stara roślinność, z wyjątkiem kilku drzew sadzonych przed 1939 r. oraz jednego kasztanowca z początku XIX w., rosnącego przy dworze i trzech topól z początku XIX w. lub starszych, rosnących nad sadzawką. Część terenu ogrodu zajmowały w latach 80. XX w. sady, a część pola uprawne, łąki i olsy, toteż obiekt nie odgrywał w krajobrazie istotnej roli.9

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 35-36

2 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 64, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parów i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowka, t. 1, Białystok 2000, s. 125-126

3 Wiesiołowski Piotr, Zapiski Litwina, sługi i wychowanka Zygmunta Augusta [w:] Biblioteka Ossolińskich. Poczet mowy, Lwów 1868, t. II, s. 278-280

4 CAH w Grodnie, F. 1143, op. 1, nr 17, s. 178, Inwentarz leśnictwa nowodworskiego z 1650 r. oraz F. 1461, op. 1., s. 341, Rewizja ekonomii grodzieńskiej 1651 r.; Wiśniewski Jerzy, Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII w. [w:] Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Warszawa 1967, s. 73

5 Akademia Nauk w Kijowie, nr 6007, k. 68; Rękopiśmienne opisy parafii litewskich z 1784 r. Dekanat knyszyński i augustowski, wyd. Wernerowa Wiesława, Warszawa 1996

6 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn. tymczasowa 1, k. 13; AP Białystok, Inspektor Podatkowy Powiatu Sokólskiego, nr 97, k. 40v; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 54

7 Bujnowski Walerian, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 13

8 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

9 Szamreto Marian, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kamiennej Starej, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 64, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 126-127

 

Inne źródła:

Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Kamienna Stara, józef maroszekKategoria:dworski