rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKamienny Dwór - Wólka Pietkowska

Park dworski – wieloczęściowy, z rozległymi ogrodami użytkowymi i krajobrazowym parkiem, powstały w I połowie XIX w., zachowujący elementy wcześniejszego regularnego układu, w końcu XIX w. i w wieku XX rozbudowany i częściowo przekształcony

Dawna nazwa: Wólka, Wólka Pietkowska

Gmina: Wyszki

Położenie obiektu: na północ od wsi, wśród pól i łąk, nad strumieniem, wcześniej zapewne w sąsiedztwie funkcjonującego tam młyna, przy drodze biegnącej między stawami młyńskimi z Pietkowa do folwarku Łukawicy, krzyżującej się pomiędzy dworem a wsią z traktem do Brańska

 

Kamienny Dwór plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kamiennym Dworze - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Wólce powstała na początku XVII w. i stanowiła do 1635 r. własność Tomasza Karpia. W roku 1636 należała już do Jana Karpia, który przekazał w roku 1644 testamentem te dobra żonie – Barbarze z Grajewa. Jednak już w 1640 r. wzmiankowani byli również jako właściciele Wólki Krystyna Kurzeniecka, właścicielka Pietkowa, wdowa po Krzysztofie Brzozowskim, pisarzu ziemi bielskiej i ich syn Hieronim Brzozowski. Ten ostatni został odnotowany jako właściciel tych dóbr także w roku 1676. Później Wólka weszła jako jeden z folwarków w skład dóbr pietkowskich (zob. Pietkowo).

Otoczenie dworu otrzymało regularny, barokowy układ przestrzenny zapewne w II połowie XVIII w., w czasach kiedy ówcześni właściciele dóbr pietkowskich, najpierw Leon, a następnie Dominik Kuczyński prowadzili szeroko zakrojone prace zmierzające do podniesienia rangi siedziby rodu, obejmujące także porządkowanie należących do majątku folwarków.

Osiami kompozycji ówczesnego układu przestrzennego założenia stały się trzy proste drogi przecinające się pod kątami prostymi – droga z Pietkowa (obsadzona aleją i prowadząca do stawów oraz na dziedziniec gospodarczy), droga ze wsi (biegnąca między stawami i dalej przez ogrody folwarczne) oraz prostopadła do poprzednich droga biegnąca północno-wschodnią granicą ogrodu i części gospodarczej. Część gospodarczą oddzielał od ogrodu szpaler drzew. Ogród folwarczny miał kształt zbliżony do kwadratu, a jego wnętrze podzielone było zapewne na kwatery użytkowe. O wysokich walorach estetycznych tego porządnie zagospodarowanego folwarku, świadczyć mógł zachowany obszerny dziewiętnastowieczny lamus stojący na granicy parku i części gospodarczej (który można było podziwiać jeszcze w latach 80. XX w.), a także bardzo trwały podział terenu na części funkcjonalne.

Prace nad rozbudową folwarku w Wólce Pietkowskiej kontynuowali w I połowie XIX w. Starzeńscy. W tym okresie wzniesiono w ogrodzie na osi drogi ze wsi drewniany, otynkowany dwór, ustawiony frontem w kierunku dziedzińca gospodarczego. Dało to początek przebudowie ogrodów w duchu krajobrazowym, kontynuowanej na przestrzeni XIX w. W ramach tej przebudowy stworzono obszerne wnętrze położone na południowy-wschód od dworu (usuwając część regularnych nasadzeń). Wnętrze to otoczone było starodrzewiem i nowymi, bardziej swobodnymi nasadzeniami. Przy północno-wschodniej granicy tego wnętrza posadzono dwie koliste altany lipowe, jedną na osi dworu, a drugą na osi poprzecznej, dzielącej wnętrze w połowie. Pozostałe części założenia zachowały prawdopodobnie pierwotny, regularny, użytkowy charakter.

W czwartej ćwierci XIX w. Wólka Pietkowska przeszła na własność rodziny Kosińskich, stając się główną siedzibą właścicieli, najpierw Józefa (wzm. w 1886 r.), następnie Mariana Kosińskiego (wzm. w 1928 r.). W końcu XIX i na początku XX w. Kosińscy, zmierzając do podniesienia rentowności dóbr, znacznie rozbudowali założenie, nastawiając się na produkcję ogrodniczą. Pojawiła się wtedy nowa nazwa majątku – Kamienny Dwór. Powstały tu ogrodzone kamiennym murem sady otaczające wcześniejszy ogród od południa i wschodu oraz, trochę później, duży sad położony na północ od nich. Po założeniu nowych sadów droga, która dotychczas biegła po granicy ogrodów, stała się wewnętrznym ciągiem komunikacyjnym założenia, toteż wzdłuż nowych granic kompozycji przeprowadzona została nowa droga prowadząca do Brańska i okrążająca sady. W sadach wydzielono część terenu pod szklarnie i inspekty, a przy ogrodzeniach posadzono szpalery lipowe. Zakres prac prowadzonych wówczas w otaczającym dwór parku nie jest dziś znany, jednak zachowała się tam część drzew pochodzących z końca XIX i z początku XX w.

W latach 1935-1936, wskutek bankructwa Mariana Kosińskiego majątek został wystawiony na licytację i jego nową właścicielką została Aleksandra Piłsudska, wdowa po marszałku Józefie Piłsudskim.

Lata następne to okres kolejnej przebudowy kompozycji. Prace objęły wówczas głownie park i część gospodarczą. W północnej części wzniesiono w latach 1936-1937 piękny, murowany dwór w stylu „dworkowym”, ustawiony frontem do najbardziej na północ wysuniętego sadu. Wnętrze parku zostało w związku z tym przekomponowane odpowiednio do wymogów nowej siedziby. Usunięto więc część drzew w tym wnętrzu oraz drzewostan rosnący nad strumieniem, otwierając szerokie widoki z dworu przez park na dolinę strumienia, sady i wieś. Inna oś widokowa łączyła nowy dwór z osiemnastowiecznym lamusem, przy którym dosadzono drzew mających stworzyć kurtynę między częścią gospodarczą a parkiem. Nowy dwór oddzielono od sadu żywopłotem grabowym, a w sąsiedztwie lamusa wybudowano niewielki budynek mleczarni. Stary dwór dziewiętnastowieczny pełnił odtąd funkcję oficyny i rządcówki. W części gospodarczej wzniesiono nowe budynki (m.in. oborę i chlewnię).

W czasie II wojny światowej majątek pozostawał najpierw pod zarządem radzieckim, a następnie niemieckim. Uległa wtedy zniszczeniu część zabudowań gospodarczych, wzniesiono natomiast dwa budynki mieszczące warsztaty. Dwory, park i sady zostały tylko nieznacznie zdewastowane.

Po wojnie umieszczono w Kamiennym Dworze Państwowe Gospodarstwo Rolne, które wzniosło w części gospodarczej kilka nowych budynków i założyło kolejny duży sad, zajmujący północno-zachodnią część kompozycji. Usunęło natomiast drzewa owocowe z sadów zajmujących wcześniej południową i wschodnią część założenia.

 

Kamienny Dwór - 1

Park dworki w Kamiennym Dworze - widok z parku na dwór z I poł. XIX w. - fot. Paszkowski Władysław w 1952 r.
Neg. OW PSOZ Białystok, nr M/7/628/6

Park, z którego dla potrzeb koła łowieckiego wydzielono część sąsiadującą z dworem Piłsudskiej, był przez wiele lat pozbawiony konserwacji i częściowo wykorzystywany pod uprawy polowe. Na skutek tego zanikły drogi ogrodowe i część kompozycji roślinnych. Od lat 60. XX w. prowadzono tam drobne prace porządkowe. Dokonano też nowych nasadzeń, często kolidujących z dawną kompozycją. Teren parku i sadu w latach80. XX w. pozostawał podzielony ogrodzeniami. Nad strumieniem wyrosły olsy, które ponownie przesłoniły widok na wieś. Za to przed dworem Piłsudskiej urządzono półkolisty, asfaltowy podjazd z trawnikiem otoczonym żywopłotem.

 

Kamienny Dwór - 2

Park dworski w Kamienny Dworze - podjazd przed dworem wzniesionym w latach 1936-1937 - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1998

 

Kamienn Dwór - 3

Park dworski w Kamiennym Dworze - widok na wnętrze parku i dwór wniesiony w latach 1936-1937 - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1996

W latach 80. XX w. centralna, parkowa część założenia, zawierająca liczne stare drzewa, otoczona była regularnymi wnętrzami sadów dawnych i nowych, z towarzyszącą im roślinnością starych i młodych szpalerów rosnących przy ogrodzeniach i drogach. Całość uzupełniały stawy i kompleks zabudowań części gospodarczej. Najcenniejszy starodrzew występował w parku, w otoczeniu dziewiętnastowiecznego dworu. Najstarszymi drzewami były tam jesiony i lipy, których część pochodziła z I połowy XIX w. Towarzyszyły im liczne drzewa młodsze.

 

Kamienny Dwór - 4

Park dworski w Kamiennym Dworze - widok od frontu na dwór z I poł. XIX w.
i na otaczające go drzewa parkowe - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1995

 

Kamienny Dwór - 5

Park dworski w Kamienny Dworze - lamus z końca XVIII w.
oraz widok przez park na dwudziestowieczny dwór - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1944

Malownicze wnętrza parku były w tym czasie zamknięte widokowo, a z zewnątrz zwracały uwagę szpalery otaczające rozległy kompleks sadów, oglądane głównie ze wsi i z dróg biegnących po granicach obiektu. Drzewostan założenia odgrywał też niebagatelną rolę w kształtowaniu warunków przyrodniczych miejscowości.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

AGAD, Kapiciana, nr 18, s. 130

CAH w Wilnie, Wojewódzkie Biuro ds. Finansowo Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1, nr 144

AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 7v, 30 i 43

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 11.437

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 107-111

Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka, nr M/7/628/5 i 6, M/56/5007/3 i 4/ M/56/5008/3 i 4, M/63/5660/5

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 98

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 160

Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I-III, Warszawa 1908-1910

Włodek Józef, Nikodem Hryckiewicz i początek niepodległości w ziemi sokólskiej w latach 1918-1919 [w:] Tygodnik Powszechny, nr 14 z 12.03.1978

Walkiewicz Małgorzata, Kamienny dwór. Studium historyczno-przestrzenne, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 65, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Kamienny Dwór, Wólka Pietkowska, józef maroszekKategoria:dworski