rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKamionka

Ogród folwarczny – barokowy, z regularnym ogrodem użytkowym, pierwotnie zapewne kwaterowym, powstały w XVI lub w XVII w., w późniejszych czasach kilkakrotnie przekształcany

Dawna nazwa: Kamionka

Gmina: Zabłudów

Położenie obiektu: w sąsiedztwie wsi, na niewysokim wypiętrzeniu terenu, u zbiegu rzeki Płoski i strumienia Bakinówka, przy gościńcu Gródek – Zabłudów (rzeka, strumień i gościniec wyznaczały granice założenia powstałego w XVI lub w XVII w.)

 

 Kamionka plan

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Kamionce - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Od czasu powstania aż do 1944 r. Kamionka zawsze była folwarkiem. Na tle innych założeń folwarcznych wyróżniała się jednak zwartą, regularną kompozycją posiadającą wiele cech ozdobnych. Aż do II połowy XIX w. wchodziła w skład dóbr zabłudowskich (zob. Zabłudów), powstałych wskutek nadania przed 1483 r. rozległych ziem Iwanowi Chodkiewiczowi. Dobra te pozostawały do końca XVI w. w rękach Chodkiewiczów, później przeszły w ręce Paców, a od 1598 r. należały do Radziwiłłów. Około 1820 r. stały się własnością Demblińskich, po 1831 r. Fuhrmana, a później senatora Aleksandra Kruzenszterna.1

Pierwotnie budynki folwarczne zajmowały prostokątny teren uformowany w dwa tarasy. Wyższy stanowił kwadratową platformę na szczycie wzgórza. Stał na nim dwór, w którego rozciągał się daleki widok na okolicę. Na tarasie dolnym – większym – usytuowane były zabudowania gospodarcze. Budynki otoczone były tam ogrodami użytkowymi, zapewne kwaterowymi. Od gościńca wiodła do nich aleja wysadzona w XVIII w. wierzbami białymi. Sprzed dworu wybiegała inna droga, prowadząca do centrum dóbr, a biegnąca po grobli i przez most na rzece. Oddzielała ona dwór i ogrody od zajmującej niższy taras części gospodarczej.2

W II połowie XIX w. Kamiona była własnością tajnego radcy Aleksandra Kruzenszterna, syna Jan (wzm. w 1886 r.).3 Z wydarzeń historycznych tego okresu warto wspomnieć, iż 24 kwietnia 1863 r., podczas Powstania Styczniowego doszło tu do pierwszego zgrupowania powstańców ówczesnej guberni grodzieńskiej, skąd wyruszyli nazajutrz do Puszczy Grodzieńskiej.4

Po 1886 r. włość zabłudowska została podzielona na trzy części, przy czym Kamionka weszła w skład dóbr Rafałówka, które przez małżeństwo jednej z córek Kruzenszterna – Heleny – przeszły w ręce Mikołaja Kawelina, rezydującego do 1939 r. w Majówce (zob. Majówka).5 Na mocy testamentu Heleny Kawelin z 1891 r. dobra przejęli jej trzej synowie – Aleksy, Eugeniusz i Michał, którzy wspólnie władali majątkiem do 1899 r. Następnie Aleksy odsprzedał swoją część i odtąd, aż do 1939 r. majątek należał do Eugeniusza i Mikołaja Kawelinów mieszkających w Rafałówce.6

W końcu XIX i na początku XX w. utrzymywał się w Kamionce stary podział funkcjonalny terenu. Na tarasie górnym, oprócz dworu stały dwie oficyny zamykające niewielki dziedziniec. Przy zachodnim stoku wzgórza biegła prosta droga do Rafałówki, połączona z gościńcem Dojlidy – Gródek, a za nią mieścił się prostokątny dziedziniec otoczony budynkami gospodarczymi i sąsiadujący z aleją wierzbową wiodącą do gościńca. Na północny-wschód od alei położony był sad otoczony szpalerami lipowymi. Szpalery drzew i krzewów rosły także przy granicach części gospodarczej i części mieszkalnej. Naturalne granice kompozycji od południa i wschodu tworzyły strumień i rzeka.7 Powierzchnia całego założenia wynosiła w tym czasie około 14,5 ha.

Podczas działań I wojny światowej część budynków Kamionki została zniszczona. Spowodowało to budowę nowego, drewnianego dworu na osi wierzbowej alei dojazdowej (mieszkali w nim dzierżawcy folwarku). Jednocześnie przy drodze z Rafałówki wzniesiono 2 czworaki, a pomiędzy tą drogą, częścią gospodarczą i strumieniem założono ogród warzywny.8

W czasie II wojny światowej założenie ponownie uległo dewastacji, a po parcelacji dokonanej w 1944 r. we dworze umieszczono szkołę podstawową, funkcjonującą tam do 1977 r. Później siedlisko podzielono między kilku rolników, z których jeden wybudował tu nowe gospodarstwo. Budynki folwarczne użytkowała jeszcze w latach 80. XX w. Spółdzielnia Kółek Rolniczych.9

Po wojnie nastąpiło dalsze wyniszczanie dawnej kompozycji ogrodowej – likwidacji uległy sad i warzywnik i rozebrano większość starych budynków gospodarczych.

 

Kamionka

Ogród folwarczny w Kamionce - widok od zachodu na taras zajęty przez budynki gospodarcze - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2124

 

Kamionka 1

Ogród folwarczny w Kamionce - widok ze szczytu wzgórza na dwór z lat 20. XX w. i resztki naadzeń ogrodowych
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2125

Do lat 80. XX w., oprócz dworu, przetrwały: murowana obora i stodoła wzniesione w końcu XIX w. oraz ślady kompozycji ogrodów w postaci tarasów, szczątków alei dojazdowej, nielicznych krzewów i pojedynczych drzew. Najstarszymi drzewami obiektu były w tym czasie topola czarna i kilka chorujących wierzb a dawnej alei, sadzone w I połowie XIX w. Pozostałe stare drzewa – lipy, wierzby i klony – pochodziły z II połowy XIX w. Kilka drzew młodszych zostało posadzonych w latach 1945-1950. Uboga roślinność obiektu składała się z zaledwie 9 gatunków drzew i krzewów i nie odgrywała w krajobrazie większej roli. Zanikły też dawne osie widokowe łączące taras górny z otoczeniem. Uwagę zwracały jedynie zabytkowe budynki, głównie dwór stojący w otoczeniu kilku drzew i zamykający oś drogi dojazdowej.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Wiśniewski Jerzy, Zarys dziejów osadnictwa wiejskiego we wschodniej części województwa białostockiego do połowy XVII wieku [w:] Navukovy Sbornik, Białystok 1964, s. 11; Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 47; Miasta polskie w Tysiącleciu, t. I, s. 296; Manteuffel R., Historia dóbr zabłudowskich, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Maroszka Józefa; AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XV, nr 2104, s. 60; Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia; Sprawa WJP Mikołaja Malinowskiego Jeneralnego masy radziwiłłowskiej prokuratora z JW. Izabelą z hrabiów Wandalinów Mniszchów wprzód księżną Dominikową Radziwłłową, w powtórnym zamążpójściu hrabiną Dęblińską, Wilno 1836; Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk);

2 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kamionce, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 66, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

3 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 456; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 65

4 Aramowicz Jerzy, Marzenia. Pamiętnik o ruchu partyzanckim w województwie grodzieńskim w 1863 i 1864 r. [w:] Zapomniane wspomnienia, wyd. Kozłowski E., Warszawa 1981, s. 9

5 Manteuffel Ryszard, Historia dóbr zabłudowskich, Warszawa 1978, maszynopis; CAH w Wilnie, Biuro do spraw Finansowo-Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1, nr 144; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 18880-1900, cz. 2, s. 53; Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 65; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Majówce, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Biura Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku

6 Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 65

7 Karte des westlichen Russlands, Kartographische Abteilung d. Konigl. Preuss Landes-Aufnahme. (b.m.) Druck 1915, Skala 1:100000; Karte des Deutschen Reiches. Haraugegeben von der Kartogr. Abt. Des Stellv, Generalsstabes d. armee 1916 (b.m.). Druck 1916, Skala 1:100000

8 Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 65; Informacje ustne mieszkańców Kamionki; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kamionce, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

9 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kamionce, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 66, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Inne źródła:

Akademia Nauk w Kijowie, nr 6007

 

 

 

Słowa klucze: folwarki, ogród folwarczny, KamionkaKategoria:folwarczny