rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKniaziówka

Ogród dworski – eklektyczny, łączący regularne części użytkowe ze swobodnym układem wnętrz ozdobnych, powstały po 1890 r. na miejscu wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: Wólka

Gmina: Sidra

Położenie obiektu: na płaskim terenie otoczonym polami i łąkami, przy gościńcu z Sidry do Grodna

 Kniaziówka plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kniaziówce - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Folwark w Kniaziówce, noszący aż do końca XIX w. nazwę Wólka, wchodził do końca XVIII w skład dóbr sidrzańskich (zob. Sidra PGR) i pełnił funkcje wyłącznie utylitarne.1 Obok zabudowań istniał tam prawdopodobnie ogród użytkowy o regularnej kompozycji, której śladów dopatrywać się można w późniejszym, dziewiętnastowiecznym układzie przestrzennym.2

Podczas rozpadu dóbr sidrzańskich na początku XIX w. wydzielono z nich Wólkę wraz z przyległymi gruntami. Ta wydzielona część włości, zwana Awulsem, przeszła w 1816 r. na własność Erazma Kleczkowskiego. Po nim przejęła ją w całości w 1854 r. jego córka Amelia (od 1860 r. Wańkowiczowa). Nowi właściciele osiedlili się w pobliskiej Mikielewszczyźnie, jednak chociaż Wólka nie przestała być folwarkiem poczynili w niej szereg inwestycji.3

Po przebudowie folwark składał się z zabudowań otaczających duży, prostokątny dziedziniec, ogrodzonych dookoła kamiennym murem z trzema bramami (od północy, wschodu i południa) na osiach dróg dojazdowych. Droga z północy, wiodąca z Mikielewszczyzny, przecinała dziedziniec i prowadziła dalej na południe do Andrzejewa. Droga wybiegająca z dziedzińcana wschód prowadziła do wsi Suworowo, a równolegle do drogi z Mikielewszczyzny, przecinającej trakt sidrzański, przebiegała na wschód od folwarku droga do Kurnatowszczyzny.4

W 1890 r. do Wólki przeniósł się jeden z synów Anieli Wańkowiczowej – Franciszek, który rozbudował tę siedzibę i przystosował ją do funkcji rezydencjonalnych.5

Przy północnej pierzei dziedzińca, na zachód od drogi z MIkielewszczyzny, został wówczas wzniesiony murowany dwór z drewnianym skrzydłem kuchennym od strony wschodniej. Usunięto większość zabudowań gospodarczych pozostawiając tylko budynki stojące przy południowym i wschodnim boku dziedzińca. Usunięto też mur od strony zachodniej, wydzielając prostokątną, sąsiadującą z dworem od południa, ozdobną część kompozycji, wychodzącą poza dawne granice założenia. To prostokątne wnętrze ozdobne oddzielono od budynków gospodarczych żywopłotami i szpalerami lipowymi. We wnętrzu posadzono swobodne grupy drzew i krzewów ozdobnych, a przed dworem urządzono kolisty podjazd. Droga z Mikielewszczyzny obsadzona została różnymi gatunkami drzew i pełniła odtąd rolę reprezentacyjnej alei dojazdowej. Zmieniono też jej przebieg w sąsiedztwie dworu, który teraz omijała od wschodu szerokim łukiem. Pozwoliło to na urządzenie kolistego podjazdu przed skrzydłem kuchennym dworu oraz na założenie gazonów, stanowiących uzupełnienie ozdobnej części ogrodu, Pozostawiono szpalery lipowe rosnące wzdłuż kamiennych murów i dwie bramy wjazdowe – od wschodu i od południa. Na zachód od alei dojazdowej, a na północ od dworu i części ozdobnej, założono sad sięgający do traktu sidrzańskiego. Sad ten otoczono różnogatunkowymi szpalerami drzew i krzewów. Na wschód od niego, po przeciwnej stronie alei, pomiędzy drogami do Sidry, Kurnatowszczyzny i Staworowa, mieścił się obszerny ogród warzywny. Wzdłuż drogi do Staworowa została posadzona aleja jesionowa. W południowo-zachodnim narożniku ogrodu warzywnego, obok alei dojazdowej (na północny-wschód od dworu), wzniesiono oficynę i drwalnię, które otoczono krzewami ozdobnymi. Oprócz tego wzniesione zostały dwa czworaki przy skrzyżowaniu dróg do Staworowa i do Kurmatowszczyzny.6

Na początku XX w. zmieniono nazwę siedziby z Wólki na Kniaziówkę. Związane to było częściowo z reprezentacyjnym teraz charakterem obiektu, a częściowo zapewne z pretensjami Wańkowiczów, szczególnie Leona Wańkowicza do tytułu książęcego. Po śmierci Franciszka Wańkowicza w 1920 r. i samobójczej śmierci jego syna Tadeusza, Kniaziówkę odziedziczyła córka Franciszka Hanna, żona Marka Ryszki.7

W okresie międzywojennym zmieniono układ zabudowań dworskich. Usunięte zostały dawne budynki gospodarcze, z wyjątkiem obory stojącej w południowo-wschodnim narożniku dziedzińca. Wzniesiono natomiast na północ od obory (równolegle do niej) dużą stajnię z pustaków oraz stodołę przy drodze do Andrzejewa, na południe od dziedzińca. Wolne od zabudowań części dziedzińca zajęły trawniki (na wschód od dworu) i sad (na południe od części ozdobnej). Całość założenia zajmowała w tym czasie obszar o powierzchni około 12,5 ha.8

Po śmierci Marka Ryszki, niedługo przed wybuchem II wojny światowej majątek przejęli jego synowie – Marek, Franciszek i Tadeusz. Administrowali oni Kniaziówką w czasie okupacji niemieckiej, a po zniszczeniu dworu podczas działań wojennych wznieśli na północ od starej stajni budynek mieszkalny. W czasie wojny zniszczeniu uległy też inne zabudowania (stodoła, stajnia, obora i 2 czworaki) oraz zdewastowane zostały ogrody. Wycięto sady, zlikwidowano inspekty w ogrodzie warzywnym i usunięto stare szpalery lipowe.9

Po 1944 r. siedlisko dworskie rozparcelowano między trzech rolników.10 Rozebrali oni wkrótce ruiny budynków dworskich i mury ogrodzenia, usunęli rosnące jeszcze stare drzewa i krzewy ogrodu ozdobnego oraz wznieśli wiele nowych zabudowań.

Do lat 80. XX w. większość terenów dawnych ogrodów zamieniono w pola uprawne, wśród których widniały tylko zarośla i rzędy młodych drzew wyrosłe w miejscu starych szpalerów i alei. Resztki krzewów (jaśminowców, lilaków, bzów, leszczyn, róż, tawuł i głogów) przetrwały w sąsiedztwie alei dojazdowej i w otoczeniu dworu, którego kuchenne skrzydło przebudowano na dom jednego z właścicieli siedliska. Nieliczne stare drzewa (kilka jesionów z alei do Staworowa, kilka drzew z alei dojazdowej, pojedyncze drzewa rosnące na granicach ogrodu ozdobnego i dziedzińca oraz nieliczne drzewa owocowe) pochodziły z końca XIX w. oraz z początku wieku XX. Wśród nich wyróżniały się dwie lipy rosnące na południowy-wschód od dworu, sadzone w okresie przebudowy folwarku w XIX w. Śladowo zachowana kompozycja nie odgrywała już w krajobrazie szczególnej roli.11

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

2 Textor T. C., Sotzman D. F., Topografisch Militarische Karte von vormaligen Neu Ost Preussen…, Berlin 1808, Skala 1:155000

3 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890; Piłaszewicz Zofia, Sidra. Studium historyczno-urbanistyczne, Warszawa 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

4 Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kniaziówce, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 68, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 129

5 Ryszka Franciszek, Pamiętnik inteligenta, Warszawa 1994. t. I; Bujnowski Walerian, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939;

6 Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kniaziówce, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 68, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 129

7 Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mikielewszczyźnie, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

8 Informacje ustne Raduckiej Stanisławy, zam. w Kniaziówce; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 166

9 Ryszka Franciszek, Pamiętnik inteligenta, Warszawa 1994, t. I; Wańkowicz Melchior, Czerwień i amarant, Kraków 1979, s. 139-141; Bujnowski Walerian, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939; Informacje ustne Krahel Honoraty, zam. w Potrubowszczyźnie oraz Raduckiej Stanisławy, zam. w Kniaziówce

10 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kniaziówce, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mikielewszczyźnie, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 68, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 130

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Kniaziówka, józef maroszekKategoria:dworski