Knorydy Podleśne

Ogród dworski – eklektyczny, ozdobno-użytkowy, o przewadze elementów regularnych

Dawna nazwa: Knorydy Obuchowicze

Gmina: Bielsk Podlaski

Usytuowanie obiektu: na granicy lasu i pól uprawnych(w miejscu dawnej leśniczówki)

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Knorydach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Osada dworska w Knorydach Podleśnych została założona w połowie XIX w. podczas rozpadu dóbr boćkowskich, kiedy to grunty jednego z folwarków tych dóbr – Knoryd, zostały sprzedane trzem nabywcom, w wyniku czego powstały 3 odrębne majątki: Knorydy Górne z siedzibą dworską (dawnym folwarkiem Knorydy, powstałym w początku XVI w.), Knorydy Średnie położone na zachód od starego folwarku w jego sąsiedztwie oraz Knorydy Podleśne z siedzibą umieszczoną około 3 km na południowy - wschód od starego folwarku. W 1865 r. Knorydy Podleśne stanowiły własność Jana Obuchowicza i nosiły nazwę Knorydy Obuchowicze, prawdopodobnie obejmującą wówczas także majątek Knorydy Średnie.¹ Knorydy Górne były wtedy własnością Gartkiewicza (zap. Jana), który posiadał także sąsiedni majątek Dobromil, zaś Knorydy Średnie należały do Juliana Obuchowicza. Przed uwłaszczeniem przeprowadzonym w 1865 r. do Knoryd Górnych należało 354 dziesięciny i 2011 sążni gruntów chłopskich, do Knoryd Średnich 31 dziesięcin i 908 sążni, a do Knoryd Podleśnych 94 dziesięciny i 702 sążni ziemi chłopskiej we wsi Knorydy. Liczby te nie ujmują gruntów uprawianych przez folwarki. Ponadto do Knoryd Podleśnych należał duży areał lasów, znacznie przewyższający grunty orne.²

Kompozycja dworsko–ogrodowa Knoryd Podleśnych powstała zapewne w miejscu dawnej leśniczówki dóbr boćkowskich, przy granicy lasu, a jej osie przebiegały wzdłuż dwóch głównych dróg. Droga dojazdowa (biegnąca z północnego-zachodu, na południowy-wschód) prowadząca od gościńca z Knoryd do Mokrego wysadzona została dębami szypułkowymi, a na odcinku od dziedzińca do strumienia posadzono przy niej później także topole berlińskie. Przy tej drodze (na północny-wschód od niej) znajdował się prostokątny dziedziniec gospodarczy, na którego granicy postawiono przy drodze drewniany krzyż. Wokół dziedzińca stały budynki hodowlane i magazynowe. Na południowy – zachód od dziedzińca i drogi dojazdowej zlokalizowano ogród ozdobny, w którego wnętrzu usytuowano drewniany dwór, przed dworem zaś urządzono kolisty podjazd.

Przylegający do dworu ogród ozdobny był niewielki i przecięty drogą wzdłuż której posadzono szpaler lipowy. W sąsiedztwie dworu rosło tam kilka grup drzew i krzewów ozdobnych okalających podjazd i trawiaste wnętrze. W skład kompozycji ogrodowej włączono też stanowiący przedłużenie części ozdobnej fragment lasu położonego na południowy zachód od ogrodu ozdobnego, przecięty drogą, która przebiegała po granicy ogrodu ozdobnego i sadów. Stosunkowo obszerne sady ulokowano po obu stronach ogrodu ozdobnego. Sady te poprzecinane były drogami, którym towarzyszyły nasadzenia ozdobne, przy czym pewne nasadzenia ozdobne wprowadzono również do wnętrz kwater zajętych przez drzewa owocowe w wyniku czego miały one charakter na poły produkcyjny a na poły ozdobny. W jednym z sadów umieszczono później dom ogrodnika.

Usytuowanie tej kompozycji rozlokowanej na obszarze ok. 5,5 ha na terenie równinnym i na skraju lasu sprawiało, że jedynym interesującym widokiem na nią był widok od strony gościńca Knorydy – Mokre i alei dojazdowej, toteż nie miała ona zbyt wielkich walorów krajobrazowych.³

Po Janie Obuchowiczu majątek Knorydy Podleśne odziedziczyła jego córka Wanda Korsak (wzm. 1883 – 1887)⁴, a w okresie międzywojennym właścicielem tych dóbr był jej syn Rajmund Korsak.⁵ W tym czasie poszerzono sady dworskie i wzniesiono czworaki w gospodarczej części założenia.

Przed II wojną światową majątek przejęła córka Rajmunda - Helena, która wraz z mężem Mieczysławem Putkowskim zamieszkiwała we dworze także w okresie okupacji niemieckiej w latach 1941 – 1944. W dniu 13 czerwca 1944 do Knoryd przybyli Ukraińcy by wykonać wyrok na Mieczysławie Putkowskim, który jednak najpierw zbiegł im wywożąc żonę i dwoje dzieci (w tym syna Gustawa) do rodziny we wsi Rotki, skąd następnie wrócił by ratować resztę. Został jednak schwytany i poddany torturom. Ukraińcy zamordowali jego teściową i służbę oraz zabili wszystkie zwierzęta.⁶ Spalili też dwór, w którym pozostały zwłoki pomordowanych. Spłonęła wówczas także część zabudowań gospodarczych.

Po II wojnie światowej grunty majątku rozparcelowano, a samą siedzibę dworską podzielono między dwóch robotników dworskich – Wincentego Zarembę i Antoniego Sawczyńskiego (byłego ogrodnika dworskiego) - którzy rozebrali stare zabudowania dworskie i założyli dwa nowe gospodarstwa chłopskie. Zarówno ogród ozdobny, jak i sady uległy wówczas dewastacji, tak na skutek działalności nowych właścicieli, jak i w wyniku zarastania.⁷

Ogród dworski w Knorydach Podleśnych - widok na aleję dojazdową i ogród - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2155

Ogród dworski w Knorydach Podleśnych - pomnikowy dąb rosnący przy granicy dawnej części gospodarczej
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2157

W końcu lat 80. XX w. z dawnego założenia pozostały rozrzucone na powierzchni ok. 3 ha: drewniana kuźnia z okresu międzywojennego i drewniany dom ogrodnika z lat 30. XX w., szpaler lipowy, część alei dojazdowej, nieliczne drzewa ozdobne we wnętrzach ogrodowych, fragmenty sadów i drewniany krzyż. Można było też zauważyć ślady dawnych wnętrz w leśnej części założenia, jednak mono zniekształcone przez rozrastający się las. Najstarszym drzewem był wówczas dąb szypułkowy o średnicy pnia 160 cm. Zachowały się też sadzone w II połowie XIX w. 4 lipy drobnolistne (obok miejsca, w którym stał dwór) i wierzba biała przy alei dojazdowej.⁸

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Knorydach Podleśnych, Białystok 1985, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 69, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

² Płan Zemlam Krestianskago nadeła Derewnii Knoryd Grodnienskoj Gubernii Belskago Ujezda, Sostavlen 1865 g. [prez] S. Żochowskiego, WAP Białystok, GKL 83^a

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Knorydach Podleśnych, Białystok 1985, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 69, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 16, 160, 9.412, 9.728, 16.160

⁵ Informacje ustne p. Stanisława Wołka, danego właściciela majątku Czartajew (zam. w 1983 r. w Czartajewie Kolonii); Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 137

⁶ Informacje p. Karoliny Putkowskiej-Żołnierowicz, zam. we Wrocławiu, wnuczki Mieczysława Putkowskiego, dawnego właściciela majątku

⁷ Informacje p. Sawczyńskiej, żony dawnego ogrodnika w Knorydach Podleśnych, zam. w 1985 r. w Knorydach Podleśnych; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Knorydach Podleśnych, Białystok 1985, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Knorydach Podleśnych, Białystok 1985, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Knorydy Podleśne, józef maroszekKategoria:dworski