rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKoplany

Ogród dworski – powstały w latach 1862-1905 w wyniku przekształcenia pierwotnej kompozycji powstałej ok. 1541 r., a rozbudowywanej w latach 70. XVII w. i w wieku XVII

Dawna nazwa: Niewodnica Siestrzewitowskich

Gmina: Juchnowiec Kościelny

Usytuowanie obiektu: nad doliną rzeczki Niewodnicy, na wzgórzu i zboczu opadającym do rzeki, przy dawnym gościńcu Zabłudów – Choroszcz (obecnej szosie)

 Koplany plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Koplanch - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Miejsce usytuowania pierwszego dworu w Koplanach nosiło pierwotnie nazwę Niewodnica Siestrzewitowskich, gdyż ziemie te otrzymał ok. 1541 r. starosta tykociński Krzysztof Siestrzewitowski (zm. przed 1569 r.), zaufany sługa królewski.1 Wzniósł o tu pierwszy dwór, wokół którego założył ogrody rozplanowane zapewne przez mierników ze starostwa tykocińskiego według zasad pomiary włócznej przeprowadzanej wówczas w tym starostwie.2 Niewodnica miała być podknyszyńską rezydencją i centrum dóbr niewielkiego działu ziemskiego Siestrzewitowskich (majątek obejmował w 1580 r. poza gruntami folwarcznymi zaledwie 7 włók chłopskich, tj. ok. 110 ha). Ogród założono na prostokątnym terenie graniczącym z rzeczką Niewodnicą i gościńcem Zabłudów – Choroszcz. Dwór umieszczono na wzgórzu, a ogrody na zboczach opadających łagodnie ku rzeczce i grobli, po której biegł gościniec. Wzdłuż innej granicy założenie biegła inna droga wiodąca później do pobliskiej siedziby dworskiej zwanej Koplanami Bronczanami. Nie odnaleziono historycznych informacji pozwalających bardziej szczegółowo poznać wygląd założenia w tym czasie.3

Obiekt pojawia się w źródłach jako Niewodnica Siestrzewitowskich m.in. w 1565, 1569 i 1580 r.4 Pierwsza wzmianka źródłowa, w której założenie figuruje już pod nazwą Niewodnica Koplany pochodzi z 1622 r.5

Po śmierci Krzysztofa Siestrzewitowskiego dobra odziedziczył jego syn Michał6 jednak między 1569 a 1580 r. doszło do podziału dóbr, z których wyodrębniony został majątek Mikołaja Siestrzewitowskiego, zm. przed 1580 r. (być może syna Michała).7 Zapewne wtedy doszło do powstania drugiego założenia (Koplany II) również zlokalizowanego nad Niewodnicą, na wzgórzu i nazwanego Koplany Bronczany. W późniejszych czasach starą siedzibę (a także wieś chłopską) nazywano Koplanami, zaś nową siedzibę nazywano Koplanami Bronczanami, przy czym należącą do tego majątku wieś chłopską nazywano już tylko Bronczanami.8

W końcu XVI i w początkach XVII w. nastąpiło dalsze rozdrobnienie dóbr, które wyszły z rąk Siestrzewitowskich. Rejestr pogłównego z 1638 r. nie odnotowuje starej nazwy lecz określa Koplany jako „Niewodnicza alia” i wymienia ówczesnych posesorów jako „Pan Jan Brzosko s poddanych 3, Balcer Łazowski s poddanego 1, Wojciech Konopko z Cześnikami z domów na włókach 2, Jan Kroczewski na ćwierci.” Wskazuje to na istnienie w 1638 r. pięciu działów: Koplany I, Koplany Bronczany (II), Koplany III, Zalesiany (I) i Zalesiany (II). W 1676 r. wymienia się w rejestrze pogłównego Niewodnicę Koplańską z 6 działami szlacheckimi, przy czym największy z działów obejmuje aż 21 osób i można przypuszczać, że to Koplany I „JMP miecznika ziemi bielskiej” (zapewne Stanisława Jana Mokrzeckiego mianowanego w 1669 r. miecznikiem ziemi bielskiej).9 Z liczby poddanych wnosić można, że właściciel Koplan I stał się znacznie bogatszy, co być może zawdzięczać należy trzebieży lasów i ponownej akcji osadniczej. Kolejnymi właścicielami Koplan miała zostać później rodzina Orsettich, posesorów starostwa knyszyńskiego i pobliskich dóbr waniewskich.10

Po potopie szwedzkim zintensyfikowano kolonizację dóbr koplańskich i rozbudowano siedzibę dworską, co zapewne zawdzięczać należy i Stanisławowi Mokrzeckiemu i Orsettim (wzm. w 1784 i 1786 r.), za czasów których w XVII w. kompozycja osiąga najpełniejszy rozwój. Założenie uzyskało nowy, barokowy układ. Nad rzeczką Niewodnicą powstał na terenie zbliżonym do prostokąta włoski kwaterowy ogród z dwiema sadzawkami, na które wyprowadzono część dróg ogrodowych, zaś przy granicach założenia posadzono szpalery i aleje. Kompozycja miała charakter ozdobny i była gustownie urządzona. Ograniczały ją, jak dawniej,  rzeczka Niewodnica, gościniec Zabłudów – Choroszcz i droga od gościńca do założenia Koplany Bronczany. Pewnym reliktem dawnego układu dróg ogrodowych mogła być usytuowana obok obecnego dworu studnia, która mogła stać na skrzyżowaniu dawnych dróg ogrodowych (a która, mogła niegdyś mieć znaczenie ozdobne). Nie znamy lokalizacji ówczesnego dworu, jednak można przypuszczać, że zamykał którąś z osi ogrodowych. Na południowy – wschód od ogrodu usytuowana była część gospodarcza założenia.11

Pierwsza połowa XIX w. to okres rozdrobnienia dóbr i degradacji kompozycji ogrodowej. Później, w latach 1861-1862 dwa działy majątku Koplan skupił w jednych rękach Wincenty Szamotuła, właściciel tego majątku do 1903 r. (nastąpiło to w dwóch ratach: 1 grudnia 1861 r i 13 stycznia 1862 r.)12 Wydarzenia 1863 r. i represje popowstaniowe spowodowały zapewne, że nie doszło do pełnego uregulowania sytuacji prawnej Koplan I, bo sądowy akt wwodny wystawiono dopiero 5 stycznia 1868 r.13

Wincenty Szamotuła podniósł rentowność swoich dóbr dzięki wybudowaniu cegielni (usytuowanej około 1 km od dworu).14 Wzniósł też nowy, drewniany dwór, który został usytuowany w centrum ogrodu, na skrzyżowaniu osi ogrodowych i dokonał pewnej przebudowy układu przestrzennego w jego otoczeniu. Zachowano część kompozycji regularnej, ale podjęto także próby wprowadzenia w ogrodzie kompozycji krajobrazowej, w wyniku czego powstał niewielki park wyposażony w kręte drogi spacerowe i różnogatunkowe, swobodne nasadzenia drzew (m.in. lip, świerków, grabów, modrzewi, klonów i jesionów) oraz krzewów, a także w kolistą sadzawkę parkową, którą obiegała wokół aleja lipowa. W trawiastych wnętrzach posadzono kępy kwiatów, a z dworu rozciągał się widok na dwie nadrzeczne sadzawki i na dolinę rzeki. Część gospodarcza nie zmieniła swojej lokalizacji i choć nie wiadomo nic bliższego o zabudowaniach stojących w tym okresie w tej części, to można stwierdzić, że większość budynków stała po stronie północnej, a jedynie obora usytuowana została poza nią, po stronie południowej i po drugiej stronie drogi. W II połowie XIX w. posadzono m.in. nowy sad dworski za drogą do Koplan Bronczan toteż ówczesne złożenie obejmowało tereny położone po obu stronach tej drogi, a powierzchnia założenia wynosiła ok. 6,5 ha.15

W II połowie XIX w majątek Koplany obejmował 150 dziesięcin (ok. 165 ha) gruntów folwarcznych, ale w początkach XX w. Wincenty Szamotuła rozpoczął rozsprzedaż majątku.16 W wyniku tego trzy kolejne „Koplańskie Towarzystwa Włościańskie” zakupiły prawie 100 dziesięcin ziemi. W końcu, 14 marca 1903 r. Wincenty Szamotuła sprzedał Janowi Stupiszynowi pozostałą część majątku, obejmującą 51 dziesięcin 2230 sążni (ok. 57 ha) gruntu wraz z siedzibą dworską.17 Kolejnym właścicielem został w 1915 r. Bazyli Andrejew, który posiadał Koplany do 1928 r.18 kiedy to sprzedał je chłopu Mironowi Babulewiczowi.

Rozsprzedaż majątku doprowadziła do upadku założenia, m.in., jeszcze przed 1915 r. likwidacji uległa rozbudowana dawniej część gospodarcza, za duża na potrzeby Jana Stupiszyna. Po 1928 r. dawna siedziba dworska zamienia się w gospodarstwo chłopskie, a na miejscu dawnej części gospodarczej powstaje kilka gospodarstw Babulewiczów.19 Stopniowo drzewa w starych sadach wymarzały, a z parku wycinano stare drzewa zamieniając go na pastwisko lub sadząc na części jego terenu nowy sad. Sadzawka w parku wyschła, a staw na osi dworu zarósł. Poza tym dokonano melioracji rzeczki Niewodnicy, w której wyniku przestała ona płynąć po granicy terenu dawnego założenia. W rejonie starego dworu wzniesionego w II połowie XIX w. (i istniejącego jeszcze w latach 80. XX w.) powstały nowe budynki mieszkalne i gospodarcze.20

Koplany

Widok na dwór w Koplanach od południowego-zachodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2090

Do lat 80. XX w. stara roślinność przetrwała tylko w północno – zachodniej części założenia, gdzie rosły m.in. wiąz szypułkowy (o średnicy pnia 95 cm), lipa drobnolistna (o średnicy pnia 50 cm) i dwie topole czarne (o średnicy pni ok. 120 cm) sadzone na przełomie XVIII i XIX w. Inne drzewa parkowe, jakie do tego czasu zachowały się w tej części kompozycji to lipy, graby, modrzewie i świerki o średnicy pni 50-70 cm, sadzone w II połowie XIX w. Te zachowane fragmenty drzewostanu parku były widoczne z szosy do Choroszczy świadcząc o dawnej świetności Koplan, jednak już wówczas nie odgrywały w krajobrazie istotniejszej roli.21

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Jabłonowski Aleksander, Podlasie. Źródła dziejowe, t. XVII, cz. III, Warszawa 1905, s. 247; Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, Kraków 1932, nr 131, s. 259; Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko – ogrodowego w Koplanach I, Białystok 1984, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

2 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 71, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

3 Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko – ogrodowego w Koplanach I Białystok 1984, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 71, , maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

4 Rejestr wojska litewskiego 1565 r. Ruskaja Istoriceskaja Biblioteka, t. XXXIII, s. 369; Akty przysięgi szlachty ziemi bielskiej 1569, Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, Kraków 1932, nr 131, s. 259; Rejestr poborowy 1580 r. [w:] Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. I, Warszawa 1905, s. 113

5 Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo – wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 93

6 Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, Kraków 1932, nr 131, s. 259

7 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. I, Warszawa 1905, s. 113

8 Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko – ogrodowego w Koplanach I, Białystok 1984, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

9 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, rkp. 1099, s. 786; AGAD, Sigillata, nr 11, f. 51; Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko – ogrodowego w Koplanach I, Białystok 1984, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

10 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. II, Warszawa 1880-1900, s. 120

11 Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko – ogrodowego w Koplanach I …; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 71, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

12 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5719

13 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5782

14 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5788

15 Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko – ogrodowego w Koplanach I, Białystok 1984, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 71, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

16 Dikow Aleksy. Spiok zemlevladienii v Grodnienskoi guberni, Grodno 1890

17 m.in. w 1903 r. AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5684.

18 Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 128

19 Informacje mieszkańców z terenu dawnego założenia dworsko – ogrodowego w Koplanach zebrane w 1984 r.

20 Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko – ogrodowego w Koplanach I, Białystok 1984, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 71, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

21 Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko – ogrodowego w Koplanach I, Białystok 1984, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 71, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Zob. też obiekt na mapie z pocz. XIX w.

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Koplany, józef maroszekKategoria:dworski