Krasne

Ogród dworski – eklektyczny ogród ozdobno-użytkowy, powstały na miejscu wyrobisk cegielnianych w latach 1935-1937 przy nowo wybudowanym dworze (willi w stylu dworkowym) o cechach neobarokowych

Dawna nazwa: Krasne

Gmina: Zabłudów

Usytuowanie obiektu: na polanie śródleśnej, w miejscu gdzie dawniej wydobywano glinę, a później był zakład cegielniany

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Krasnem - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Ogród w Krasnem jest dość młody, gdyż dopiero w latach 1935-1937 plenipotent ostatnich właścicieli dóbr zabłudowskich Józef Manteuffel-Szoege (pułkownik wojsk polskich, lekarz-chirurg, zarządca dóbr ziemskich w okolicach Białegostoku i prezes Powiatowego Związku Kółek Rolniczych zasłużony na polu krzewienia kultury) wzniósł tu na stoku wzgórza dwór, a otaczający las częściowo przeobraził usuwając część dawnego drzewostanu i wprowadzając nowe nasadzenia.

Założenie to ulokowano na uroczysku noszącym wcześniej nazwę „Cegielnia” lub „Cegielnie” gdyż nazwa Krasne odnosiła się wówczas jedynie do kompleksu leśnego usytuowanego na południowy – zachód od późniejszego założenia, po przeciwnej stronie drogi łączącej Zabłudów i Folwarki Małe. Teren ten zawsze należał do dóbr zabłudowskich, ale nie było w tym miejscu ani siedziby majątku, ani folwarku, ani innej siedziby o charakterze rezydencjonalno-mieszkalnym.¹ Teren, na którym zlokalizowano dwór i park był bowiem tradycyjnym miejscem wydobywania gliny, które w 1674 r. nazwano Gliniszczem i który był przed tym rokiem wydzierżawiany garncarzom miejskim, czego później zaniechano.² W późniejszym czasie był zapewne miejscem lokalizacji zakładu cegielnianego.

Jeśli chodzi o historię dóbr zabłudowskich (zob. Zabłudów), to w 1525 r. Zygmunt Stary nadał Aleksandrowi Chodkiewiczowi marszałkowi nadwornemu litewskiemu Puszczę Błudowską, zaś w II połowie XVI w. jej kolejnymi właścicielami byli Pacowie, Sapiehowie, Leszczyńscy, Sanguszkowie,, od 1598 r. do początku IX w. Radziwiłłowie, a później Dęblińscy.³ Po 1831 r. (po przymusowym wyzbyciu się dóbr przez Dęblińskich) nabył je niejaki Fuhrman, którego córka wyszła za mąż za senatora Jana Kruzensterna (zruszczonego Szweda i luteranina).⁴ Dokonał on podziału włości liczącej wówczas ok. 25000-30000 ha pomiędzy troje dzieci w wyniku czego wyodrębniły się trzy mniejsze majątki (Dojlidy, Rafałówka i Zabłudów), z których każdy obejmował ok. 8000-10000 ha. Do chwili podziału (około 1886 r.) siedziba dóbr mieściła się w Zabłudowie, a po podziale siedzibę zarządu dla mniejszych niż wcześniej dóbr zabłudowskich ulokowano w leśniczówce w Słomiance, gdzie do tej pory mieścił się jedynie nadzór lasów należących do dóbr zabłudowskich.⁵ Zmniejszone dobra zabłudowskie odziedziczył syn Jana – Aleksander Kruzensztern, który następnie zapisał je swojej siostrzenicy Zofii Rudiger, właścicielce Dojlid (zob. Białystok Dojlidy – park pałacowy).⁶ Później odziedziczyła je po matce córka Zofii i Fryderyka Rudigerów Zofia Manteuffel-Szoege, której własnością majątek ten pozostawał do czasu przeprowadzenia reformy rolnej w 1944 r.⁷ Jednak właścicielka ta jedynie wakacje spędzała w Słomiance gdyż majątkiem zarządzała poprzez swoich plenipotentów. Między innymi w latach 20. XX w. zarządzał nim Stanisław Łoś, który doprowadził interesy na pogranicze katastrofy, wobec tego około 1930 r. Zofia Manteuffel-Szoege zaproponowała objęcie zarządu dobrami Józefowi Manteuffel-Szoege (który propozycję przyjął), dotychczasowemu zarządcy dóbr po zmarłym Aleksandrze Rammie w Hieronimowie. Mimo tego samego nazwiska Józef Manteuffel-Szoege nie był spokrewniony z Zofią Manteuffel-Szoege, gdyż pochodził z innej, tzw. polskiej linii Manteufflów, wywodzącej się z terenu Inflant.⁸ Nowy administrator wyprowadził majątek z zadłużenia, doprowadził do ustąpienia firmy żydowsko-niemieckiej Silveksport, która prowadziła dewastującą gospodarkę w lasach zabłudowskich i przejął zbudowany przez Silveksport tartak w Żedni.⁹ W 1933 r. przyjął na zastępcę swego bratanka inż. Ryszarda Manteuffla (później specjalistę w zakresie ekonomiki rolnictwa, doktora habilitowanego i profesora Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, członka rzeczywistego Polskiej Akademii Nauk)¹⁰, który z czasem został administratorem całego majątku. Józef Manteuffel-Szoege w związku z przymusową parcelacją trzech działek należących do folwarku Dobrzyniówka o powierzchni ogólnej 115 ha zakupił teren Krasnego (współkupcami były Anna i Maria Manteuffel-Szoege) i przeniósł się w 1937 r. ze Słomianki do nowo zbudowanego przez siebie dworku w Krasnem koło Zabłudowa, w który mieszkał do września 1939 r. (po wkroczeniu wojsk radzieckich został aresztowany, osadzony w więzieniu w Mińsku a następnie w Ostaszkowie gdzie zmarł, a jego rodzina wyjechała do Warszawy, zaś Zofia Manteuffel-Szoege wyjechała za granicę we wrześniu 1939 r.).¹¹

Dwór (dom) mieszkalny wzniesiony przez Józefa Manteuffel-Szoege na południowym stoku wzgórza miał swoją architekturą nawiązywać do późnobarokowych dworów szlacheckich. Był parterowy z bardzo symetrycznie rozmieszczonymi wejściami i otworami okiennymi i posiadał cechy neobarokowe, przejawiające się w proporcjach budowli (rozbudowaną część dachową, dach naczółkowy mansardowy, łamany z dwiema facjatami).¹² Dwór w Krasnem był centralnym punktem kompozycji założonej przez Józefa Manteuffel-Szoege. Urządzono przed nim kolisty podjazd, a dwór i ten podjazd otaczały grupy drzew i krzewów (m.in. lip, świerków kłujących odmiany sinej, lilaków i grochodrzewów). Wszystko to otaczał dawny las sosnowy, któremu usiłowano nadać charakter parku usuwając zeń część starych drzew i dosadzając w ich miejsce nowe gatunki. Przez ten las na osi dworu biegła od strony dawnego majątku Dobrzyniówka aleja dojazdowa obsadzona lipami, a na osi alei umieszczono na podjeździe klomb kwiatowy w kształcie ronda.¹³ Integralną częścią założenia były sady położone na południe i południowy - zachód od dworu (prowadzone przez Ryszarda Manteuffla). Od strony południowej okalał je pas zadrzewień składający się z drzew sadzonych i samosiewów (olszy czarnej, dębu szypułkowego i czeremchy pospolitej).¹⁴ W pewnym oddaleniu od dworu usytuowano dwa budynki mieszkalne dla służby – drewniane, parterowe i nie mające cech stylowych – od dworu i centrum założenia zasłaniał je las sosnowy.¹⁵

Po wkroczeniu wojsk radzieckich w 1939 r. dobra zabłudowskie zostały przejęte przez państwo, jednak w latach 1941-1944 wróciły w posiadanie Zofii Manteuffel-Szoege, której syn Jerzy (Georg) Manteuffel-Szoege zarządzał nimi. Przeniósł on wówczas siedzibę zarządu dobrami do Krasnego ze Słomianki narażonej na częste wizyty oddziałów partyzanckich. W 1944 r. Jerzy Manteuffel-Szoege w obliczu zbliżających się działań wojennych podzielił inwentarz żywy oraz grunty folwarków Teodorowo i Dobrzyniówka pomiędzy miejscowych robotników majątkowych.¹⁶ Podczas działań wojennych w budynku dworu umieszczono lazaret wojskowy, a w pierwszych latach powojennych (aż do 1948 r.) założenie nie miało użytkownika.

Od 1939 do 1948 r. mamy do czynienia z postępującą degradacją założenia. Dopiero 27 kwietnia 1948 r. przekazano je powołanemu wówczas Państwowemu Domowi Wczasów Dziecięcych w Krasnem, który użytkował dwór i park do 1 lutego 1952 r. W miejsce zlikwidowanego ośrodka sanatoryjno-rehabilitacyjnego dla dzieci założenie oddano w użytkowanie 1 kwietnia 1952 r. powołanemu Domowi Dziecka w Krasnem, który użytkuje obiekt do dziś.¹⁷ Mimo wspomnianej degradacji ogólny kształt kompozycji nie ulegał zasadniczej zmianie aż do lat 70. XX w., kiedy to splantowano polanę przed dworem, zasypano istniejące do tego czasu glinianki, usunięto nadmiernie rozrośnięte kępy zdziczałego lilaka, a na polanie wzniesiono murowany, dwukondygnacyjny gmach mieszkalny dla dzieci z Państwowego Domu dziecka w Krasnem. Przebudowano istniejący od czasów przedwojennych budynek mieszkalny dobudowując mu piętro. Wzniesiono też drewniany dom mieszkalny przeznaczony na mieszkania wychowawców (który został tu przeniesiony z rozbiórki z Białegostoku).¹⁸ Na skutek tych zmian dawny dwór przestał być centralnym punktem Krasnego gdyż zdominowały widok budynki towarzyszące, ponadto zaburzona została harmonia neobarokowego założenia dworskiego. Dodatkowo, w 1978 r. poprzez teren kompozycji parkowo leśnej i teren sadu poprowadzono nową drogę o utwardzonej nawierzchni, która zupełnie nie koresponduje z dawną kompozycją eskalując jej dewastację. Ponadto, wprowadzono cały system nowych, utwardzonych dróg ogrodowych i chodników, pomiędzy którymi założono trawniki i kwietniki, wybudowano basen oraz posadzono drzewa i krzewy ozdobne, a także żywopłoty, a teren należący do Domu dziecka ogrodzono siatką. Objęty tymi zmianami teren w niczym nie przypominał już dawnego założenia.¹⁹

Widok od północnego-zachodu na teren dawnego dworskiego ogrodu ozdobnego i dwór w Krasnem - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1887

Do lat 80. XX w. dawna roślinność założenia uległa zniszczeniu niemal w połowie. Oprócz nielicznych drzew z dawnego lasu składała się z jednorodnych wiekowo nasadzeń pochodzących z lat 1935-1937. Wytrzebiono większość sadów. Założenie rozlokowane na powierzchni ok. 10 ha nie pełniło znaczącej roli w krajobrazie z powodu ulokowania na polanie leśnej (mimo pewnej malowniczości i korzystnego położenia dworu nad doliną).²⁰

Dom Dziecka i park w Krasnem - stan współczesny
www.domdzieckakrasne.pl

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Manteuffel Ryszard, Historia dóbr zabłudowskich, Warszawa 1978, maszynopis; tenże, Biografia pułkownika, doktora medycyny Józefa Manteuffla, Warszawa 1978, maszynopis

²AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie Warszawskie, dział XXV, nr 2104, s. 63-84; Akademia Nauk w Kijowie, nr 1, k. 5975

³ Miasta Polskie w Tysiącleciu, Warszawa 1965, t. 1, s. 296

⁴ Manteuffel Ryszard, Historia dóbr zabłudowskich, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Józefa Maroszka

⁵ Manteuffel Ryszard, Historia dóbr zabłudowskich, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Józefa Maroszka

⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 388-390

⁷ Manteuffel Ryszard, Historia dóbr zabłudowskich, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Józefa Maroszka

⁸ Manteuffel Ryszard, Biografia pułkownika, doktora medycyny Józefa Manteuffla, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Józefa Maroszka

⁹ Manteuffel Ryszard, Biografia pułkownika, doktora medycyny Józefa Manteuffla, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Józefa Maroszka

¹⁰ Informator nauki Polskiej

¹¹ Manteuffel Ryszard, Historia dóbr zabłudowskich, Warszawa 1978, maszynopis; tenże, Biografia pułkownika, doktora medycyny Józefa Manteuffl, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Józefa Maroszka

¹² Zdjęcie dworu w Krasnem w posiadaniu Ryszarda Manteuffla

¹³ Manteuffel Ryszard, Historia dóbr zabłudowskich, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Józefa Maroszka; tenże, Biografia pułkownika, doktora medycyny Józefa Manteuffla, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Józefa Maroszka

¹⁴ Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Krasnem, Białystok 1978, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁵ Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Krasnem, Białystok 1978, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 73, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁶ Manteuffel Ryszard, Historia dóbr zabłudowskich …

¹⁷ Marcinkiewicz W., Działalność opiekuńczo-wychowawcza Państwowego Domu dziecka w Krasnem gmina Zabłudów, województwo Białystok, praca magisterska w Instytucie Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie, Warszawa 1978

¹⁸ Informacja dyrektora Państwowego Domu Dziecka w Krasnem W. Marcinkiewicza (z 1978 r.)

¹⁹ Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Krasne, Białystok 1978, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 7, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 73, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Krasne, józef maroszekKategoria:dworski