Krupice Boguszki

Ogród dworski – powstały na przełomie XVI i XVII w. regularny, kwaterowy, użytkowo-ozdobny zlokalizowany na miejscu dawnej siedziby rodu Krupickich

Dawna nazwa: Krupice Boguszki

Gmina: Siemiatycze

Usytuowanie obiektu: nad rzeczką Szysią, obok wpadającego do niej strumienia, po przeciwnej stronie rzeki niż wieś

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Krupicach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Krupice były pierwotnie siedzibą podlaskiego rodu szlacheckiego Skirwin Krupickich osadzonego tu przez książąt mazowieckich w początkach XV w. i uprzywilejowanego przez Kazimierza Jagiellończyka – w 1524 r. Jerzy Skirwinowicz twierdził, że dostał od króla Kazimierza Jagiellończyka majątek w powiecie drohickim, który poprzednio mieli Falko i Wojciech Sekirki.¹

Niezależnie od wcześniejszego nadania, dobra ukształtowały się dopiero w początkach XVI w. W 1508 r. Wielki Książę Litewski darował Miklaszowi Skirwinowi ziemię „Kozłowszczyzna” w Krupicach i jednocześnie zatwierdził kupno „Bujakowszczyzny” od pewnego mieszczanina drohickiego. I „Kozłowszczyzna i „Bujakowszczyzna” leżały w ziemi drohickiej. W 1514 r. Zygmunt Stary nadał Pawłowi Skirwinowi bobrowniczemu podlaskiemu źreb Kozłówka w Bujakach, a w 1519 r. tenże Paweł zapisał bratu Łukaszowi źreb Kozłówka w Bujakach i źreb Dawidowski w Krupicach w powiecie drohickim.² W 1524 r. właścicielem Krupic był zapewne Jerzy Skirwinowicz, zaś w 1542 r. Andrej Patkowski ożeniony ze Skirwinówną. W 1565 r. jako właściciel dóbr pojawia się w źródłach Stanisław Krupicki. Z kolei w 1567 r. Jan Stanisławowicz Krupicki stawił 7 koni z majątków Krupice, Zajęczniki, Tokary, Wilanowo i Kustyń. Położone były one w województwach podlaskim i brzeskim, zatem rodzina Krupickich doszła już wówczas do znacznego majątku.³ W 1569 r. przysięgę na wierność Koronie złożył Stanisław Krupicki.⁴ W 1580 r. ten kompleks dóbr pozostawał nadal własnością Stanisława Krupickiego, a w skład klucza dóbr wchodziły wsie Chłopska Krupice, Miłkowice Ruskie (dziś Miłkowice Maćki), Zajęczniki i Butkowszczyzna (wcześniej Bujakowszczyzna, dziś Bujaki) obejmujące w sumie 29,5 włók chłopskich (ok. 487 ha). W dobrach musiało poza samymi Krupicami funkcjonować kilka folwarków, gdyż z pracy w nich utrzymywało się 11 ogrodników rolnych i 5 komorników. Prócz tego funkcjonowało kilka młynów o łącznej liczbie 4 kół (z czego jeden w Krupicach obok siedziby dworskiej). Zarząd tym znacznym majątkiem Stanisław Krupicki powierzył swojemu urzędnikowi Malcherowi Podgórskiemu.⁵ Kolejna wzmianka źródłowa dotycząca Krupic odnosi się do roku 1604.⁶

Po 1593 r. siedziba dworska została ostatecznie uformowana, wzniesiono drewniany dwór zwrócony kalenicą do drogi za wsi Krupice, a szczytem do wykopanej zapewne wówczas sadzawki i do dużego stawu młyńskiego sąsiadującego z groblą i biegnącą po niej drogą ze wsi Krupice. Dwór ten przetrwał do 1951 r. (podczas jego rozbiórki znaleziono pod węgłem monetę liczącą wówczas 358 lat, czyli z 1593 r., co być może wskazuje na czas budowy dworu). Przypuszczalnie po przeciwnej stronie drogi ze wsi Krupice znajdowała się pierwotnie druga sadzawka. Po tej stronie była też zapewne usytuowana część gospodarcza. Młyn znajdował się w obok mostu na Szysi i stanowił wraz ze stawem młyńskim charakterystyczny element założenia aż do II połowy XIX w. kiedy to młyn uległ likwidacji, a wodę ze stawiska spuszczono. Do dworu przylegały kwatery ogrodowe otoczone szpalerami drzew. Inna droga, stanowiąca przedłużenie drogi ze wsi Krupice, łączyła założenie z Bujakami, ponadto wzdłuż zachodniej rubieży założenia wytyczono drogę do Ogrodnik (osady robotników rolnych). Wschodnią granicę kompozycji wyznaczała rzeczka Szysia. Droga z Krupic do Bujaków dzieliła na 2 połowy kwadratową przestrzeń siedziby dworskiej jednak nie odnaleziono historycznych informacji dotyczących wyglądu ogrodów dworskich w okresie od XVI do XVIII w. Można za to stwierdzić, że w XVII lub XVIII w. nad brzegiem stawu młyńskiego od zachodu i nad strumieniem od północy aż do łąk zasadzono aleję lipową oraz wykopano w ogrodzie sadzawkę, a całość kompozycji zajmowała teren o powierzchni około 6 ha.⁷

W I połowie XVII w. dokonany został podział dóbr – zapewne przed 1676 r. gdyż w tym roku odnotowano: „Wieś Krupice JMP Kasper Krupicki od wnuczki, urzędnika nobili, gospodyni, pastuchów 2 i poddanych 16. JMP sędzia drohicki ze dworu swego w Krupicach, od urzędnika z żoną, nobilibus i poddanych osób 12.”⁸ Zatem istniały wtedy dwa dwory – jeden Kaspra Krupickiego i jego wnuczki oraz drugi sędziego drohickiego (być może Krzysztofa Obnińskiego). Podział dotyczył chyba również siedziby dworskiej (terenu założenia dworsko – ogrodowego), bo część położona na południe od drogi ze wsi uległa później całkowitemu zniszczeniu, zaś działy majątku ponownie skupione zostały w jednym ręku (zapewne w I połowie XIX w.).

Niedostatek źródeł powoduje, że niewiele wiadomo o dziejach Krupic w II połowie XVIII i w I połowie wieku XIX. W każdym razie oba działy majątku zostały skupione i w latach 50. XIX w. znajdowały się już w rękach rodziny Zaleskich. W 1857 r. należały do Michała Zaleskiego, który 30 stycznia tego roku sporządził testament zapisując Krupice liczące wówczas 423 dziesięciny 56 sążni (466 ha) swojemu synowi Michałowi Wiktorowi.⁹ Ten zmarł w 1890 r. powiększając dobra do 455,5 dziesięcin (501 ha).¹⁰ Po nim majątek przypadł jego żonie Nadziei i trzem synom Bohdanowi Wincentemu, Teofilowi Tadeuszowi Antoniemu i Wiktorowi Wacławowi Zaleskim. Zostali oni wwiedzeni w spadkobierstwo 23 czerwca 1890 r.¹¹ Ostatecznie całość dóbr przeszła w ręce Bohdana Zaleskiego (wzmiankowanego w źródłach w 1928 r.)¹², a w źródłach z końca XIX w. majątek nosił już nazwę Krupice Boguszki.

W II połowie XIX w. nadal funkcjonował stary dwór, część gospodarcza mieściła się wówczas na północny-zachód od niego, a aleje i szpalery rosły przy granicach ogrodu i przy drogach dojazdowych.

Liczne akty sprzedaży ziem majątku z lat 1892-1911 wskazują, że gospodarstwo nie prosperowało wtedy najepiej.¹³

Po I wojnie światowej jedna z córek Bohdana Zaleskiego wyszła za mąż za Adolfa Erdmana, działacza społecznego i posła na Sejm RP. Erdmanowie w miejscu zniszczonej ongiś drugiej części założenia wznieśli nowy dwór i urządzili ogrody stanowiące odrębną kompozycję (patrz Krupice Erdmana). W starym założeniu zamieszkiwała inna córka Bohdana Zaleskiego – Tomaszewska. W 1939 r. Tomaszewską usunięto z Krupic. Doszło wówczas do znacznej dewastacji kompozycji. Tomaszewska powróciła do Krupic w roku 1944 i zamieszkała w starym, siedemnastowiecznym dworze, ale chociaż majątek nie podlegał parcelacji Tomaszewska rozsprzedawała po wojnie grunty i sprzedała teren siedziby dworskiej chłopom (powstało tam kilka zagród chłopskich). W efekcie rozebrano całość zabudowy dworskiej i wycięto większość drzewostanu zamieniając tereny ogrodowe na łąki, pastwiska i pola uprawne. W 1979 r. miała miejsce trzebież drzew ze starej alei nad stawem dworskim.¹⁴

W latach 80. XX w. z dawnej kompozycji Krupic pozostały jedynie ślady: układ dróg, sadzawka nieopodal miejsca, w którym stał dwór i pojedyncze drzewa. Większość starych drzew w tym czasie, to były wierzby rosnące przy drogach (do 95 cm średnicy pni). Te szczątki dawnej kompozycji nie odgrywały większej roli w krajobrazie.¹⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 84 – za Metryką Litewską 197, s. 374

² Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 2, Warszawa 1909, s. 81, 109 i 133 – za Metryką Litewską

³ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 84

⁴ Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S., Semkowicz W., Kraków 1932, s. 261

⁵ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 1, Warszawa 1909, s. 8

⁶ Halicka Irena, Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczyzny, Warszawa 1976, s. 96

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Juchniewicz Ewa, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założeń dworsko-ogrodowych w Krupicach, Białystok 1985, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 74, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; informacje ustne mieszkańców Krupic

⁸ Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, rękopis 1099, k. 639

⁹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9754

¹⁰ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnienskoi Guberni, Grodno, 1890

¹¹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 11.086

¹² Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 151

¹³ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 10.107, 10.108, 10.109, 11.086, 11.087, 11.088, 12.839

¹⁴ Według informacji ustnych mieszkańców Krupic

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Juchniewicz Ewa, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założeń dworsko-ogrodowych w Krupicach, Białystok 1985, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 74, Białystok 1988, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Krupice Boguszki, józef maroszekKategoria:dworski