rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKuścin

Ogród dworski – założony w XVI lub w XVII w., pierwotnie kwaterowy, przebudowany w wieku XIX i gruntownie przekształcony w duchu krajobrazowym na początku XX w.

Dawna nazwa: Kuścin

Gmina: Kuźnica

Położenie obiektu: przy drodze z Kuźnicy w kierunku Grodna i Nowego Dworu, nad rozlewiskami strumienia wpadającego do rzeki Łosośnej, około 4 km na północny-wschód od Kuźnicy Białostockiej, pierwotnie wśród lasów Puszczy Grodzieńskiej.

 Kuścin plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kuścinie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Na początku XVI w. duże obszary ziem zajętych przez Puszczę Grodzieńską otrzymały rody litewsko-ruskie, jak Wołłowiczowie, Haleccy, Boufałowie oraz Chreptowicze. Okolice Kuźnicy otrzymał przed 1506 r. Michajło Zahorowski z Wołynia, jednak założycielem Kuścina był prawdopodobnie dopiero jego następca Wasyl Chreptowicz (będący także namiestnikiem Włodzimierza Wołyńskiego), który prowadził akcję kolonizacyjną ściągając tutaj chłopów ze swoich posiadłości wołyńskich oraz Rusinów i Tatarów.

Do połowy XVI w. granicę rusko-litewskiej kolonizacji terenów między Narwią a Niemnem stanowiła rzeka Sidra, toteż jeszcze w 1539 r. określano, że dwór Kuścin znajduje się „na pustyni”. Należał on w tym czasie do Andrzeja Sanguszki Koszyrskiego herbu Pogoń (wzm. w 1539 i w 1556 r.), który jako zięć Wasyla Chreptowicza przejął dobra po Chreptowiczach. Następnie Kuścin należał do wdowy po Iwanie Wołłowiczu, koniuszym trockim, właścicielki dóbr sidrzańskich – Filei Pawłowny (wzm. w 1558 r.), a później wszedł w skład dóbr pawłowickich (zob. Pawłowicze), do których należał już w latach 50. XVII w. Spadł więc do rangi jednego z folwarków tych rozległych dóbr. Zapewne po 1641 r. folwark należący dotychczas do Wołłowiczów przeszedł w ręce Potockich z Sidry (zob. Sidra PGR) i wszedł w skład dóbr sidrzańskich.

Ze śladów dawnej kompozycji można wnosić, że w XVI lub w XVII w. siedziba w Kuścinie otrzymała regularną, sześciokwaterową kompozycję, przeciętą drogą dojazdową i graniczącą od północnego-wschodu z rozlewiskami strumienia lub stawami wykopanymi w dolinie rzeki. Przekształcony w późniejszych wiekach schemat takiego układu przedstawiony został na planie z końca XIX w. Wzorem innych siedzib szesnastowiecznych i siedemnastowiecznych kwatery zajęte były zapewne przez budynki i ogrody, a granice kwater obsadzono alejami lub szpalerami.

W II połowie XVIII w. Kuścin został zastawiony łowczemu nadwornemu Franciszkowi Boufałowi (wzm. w 1784 r.), następnie został wykupiony z zastawu przed 1794 r. Podczas rozpadu dóbr sidrzańskich po 1816 r. Kuścin przeszedł w 1822 r. na własność T. Franciszka Kossakowskiego, który zakupił 50 dziesięcin (ok. 55 ha) ziemi i lasu. Po nim przejął go przed 1842 r. jego syn Franciszek Ignacy (który oprócz Kuścina posiadał też majątek Kuścińce położony na północ od Kuścina i często z nim mylony ze względu na podobieństwo nazwy). W latach 1850-1870 właścicielem Kuścina był Sierzputowski. W ramach represji po Powstaniu Styczniowym dobra te znalazły się na liście majątków podlegających przymusowej sprzedaży na rzecz Rosjan. W 1875 r. zakupił je generał lejtnant Antoni Kordaszewski. Po nim Kuścin przeszedł na kilku spadkobierców (wzm. w 1886 r.), a następnie przed 1896 r. wdowa po Antonim Kordaszewskim – Elżbieta – sprzedała ten majątek Mikołajowi Apietchinowi. W latach 80. XIX w. dobra Kuścin obejmowały 663 dziesięciny (729,3 ha), w tym 328 dziesięcin (360,8 ha) pól uprawnych, 143 dziesięciny (157,3 ha) łąk, 177 dziesięcin (194,7 ha) lasów i 15 dziesięcin (16,5 ha) nieużytków. W majątku była także garbarnia.

Do czasu nabycia przez Apietchina siedziba kuścińska przeszła wiele zmian. Utrzymano, co prawda, podział terenu na 6 kwater, lecz ich kształty ulegały zmianom. W środkowej spośród trzech kwater zachodniego rzędu usytuowany był dwór stojący szczytem do drogi dojazdowej. Była to wówczas najobszerniejsza kwatera więc zajmował ją zapewne ogród ozdobny. Pozostałe kwatery zajęte były prawdopodobnie przez sady i warzywniki. Naprzeciw dworu, po wschodniej stronie drogi dojazdowej stała w ogrodzeniu oficyna, zaś na zakończeniu jednej z poprzecznych osi podziałów kwaterowych znajdował się nad strumieniem staw. Teren między strumieniem a kwaterami włączony został w obręb kompozycji ogrodowej, podobnie jak kompleks regularnych stawów położonych nad strumieniem na południe od ogrodów. Sądząc po kształtach tych zbiorników, do ich urządzenia wykorzystano naturalne rozlewiska wodne, które jedynie uporządkowano i otoczono drzewami ozdobnymi.

Kuścin mapa

Rozplanowanie założenia dworsko-ogrodowego w Kuścinie przed krajobrazową przebudową.
Plan imenia Lososny Grodenskoj gubernii sokolskago uezda vladenia Gd. Sierzputowvskich
sostevlen v 1870 godu zemlemerom Mirovago Sjezda V. N. Nemyrcovym

Po nabyciu Kuścina przez Apietchina, w końcu XIX i na początku XX w. dokonano kolejnych przeobrażeń kompozycji. Wzniesiono wiele budynków zlokalizowanych po obu stronach drogi dojazdowej, osuszono stawy nad strumieniem, a w zamian wykopano nowe w ogrodach i na północny-wchód od ogrodów. Zlikwidowano część podziału kwater łącząc dwie kwatery północno-zachodnie i tworząc tam naturalistyczny park. W południowo-wschodnim narożniku tego parku wzniesiono na sztucznie usypanym wzgórzu nowy dwór, stojący frontem do drogi dojazdowej. Kompozycja parku składała się z kilku niewielkich wnętrz otoczonych grupami drzew i krzewów ozdobnych. Wybiegała stąd droga prowadząca do stawów położonych w północno-wschodniej części założenia i biegnąca dalej do lasu. Wokół stawów biegły inne drogi spacerowe obsadzone wierzbami i krzewami ozdobnymi. Na południe od nowego dworu znajdowały się dwie sadzawki, a za nimi budynki gospodarcze. Wschodnią część kompozycji zajmowały, oprócz stawów i sadzawek, sady przecięte prostymi drogami spacerowymi (przed 1939 r. powierzchnia sadów kuścińskich wynosiła około 5 ha). Stały tam też dwa budynki gospodarcze. Mimo gruntownej przebudowy zachowała się więc część regularnych podziałów terenu.

Liczne inwestycje finansował Apietchin z pożyczek lub z wyprzedaży gruntów. Już w 1896 r. część majątku została zastawiona tytułem niespłaconych kredytów, a w latach 1904 oraz 1906-1909 sprzedano chłopom znaczny areał gruntów. W 1905 r. majątek liczył 421 dziesięcin (463,1 ha), ale w 1906 r. sprzedano chłopom kolejne 8,4 dziesięciny, w roku 1908 kolejne 62 dziesięciny, w 1907 r. zbyto 14 dziesięcin 1760 sążni kw., a w 1909 r. sprzedano kolejne grunty.

W czasie II wojny światowej zniszczono w Kuścinie wszystkie zbudowania oraz sady i wycięto większość drzew ozdobnych. Majątek zaś został po wojnie rozparcelowany. Część siedliska dworskiego przejęli wówczas chłopi, a część Państwowy Fundusz Ziemi. Wkrótce usunięto pozostałości po starych zabudowaniach i wycięto prawie cały drzewostan, jakiego część egzystowała tu jeszcze po wojnie. W sąsiedztwie terenu dawnego założenia powstały zagrody chłopskie, a tereny dawnego parku i ogrodów użytkowych zajęły pola i pastwiska.

Do lat 80. XX w. przetrwały jedynie nikłe ślady dawnej kompozycji zajmującej niegdyś powierzchnię około 9,5 ha: niektóre drogi, 3 stawy, 2 sadzawki, fundamenty kilku budynków dworskich, fragmenty skarp, zdziczałe grupy krzewów (lilaków, leszczyn, karagan), kilka wierzb sadzonych w okresie międzywojennym i jedna stara lipa posadzona około połowy XIX w. Tym nielicznym starym drzewom towarzyszyły chłopskie, powojenne nasadzenia nielicznych drzew owocowych i ozdobnych oraz olsy i zarośla nadrzeczne. W sumie rosło tu w tym czasie 15 gatunków drzew i krzewów (przy czym część pochodziła z naturalnych zbiorowisk roślinnych), a zniszczony obiekt osłonięty od północy i wschodu lasem i położony z dala od uczęszczanych dróg nie odgrywał już w krajobrazie żadnej szczególnej roli.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 479-1

AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 41v

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.719, 13.759, 13.841, 14.058, 14.737, 14.780, 14.789, 14.889, 14.911, 14.949, 15.093, 15.086, 15.161, 15.241, 15.283, 15.506

AP Białystok, Zbiór Kartograficzny

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Plan imenia Lososny Grodenskoj gubernii sokolskago uezda vladenia Gd. Sierzputowvskich sostevlen v 1870 godu zemlemerom Mirovago Sjezda V. N. Nemyrcovym, Skala 1:6720

Podrobnyj plan imenia Lososny Vsevolodki votcinnika vsevoloda Apollonovica Sytina Grodnenskoj Gubernii Sokolskago uezda sostavlen v 1856 gosu. S podlinnago kopiroval G/rodnenskij/ poverennyj komisar Aleksandr Dubrovskij (b.d. – kopia po 1856 r.), Skala 1:6720

Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj Komissjeju dla drevnich aktov, Wilno 1865-1914, t. XXI, nr 151, 171, 251, 279, 448 i 503

Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, Warszawa 1978, cz. 1, lata 1656-1664

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 41

Akademia Nau Kornik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podług niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 171

Jakubowski Jan, Powiat grodzieński w XVI wieku [w:] Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, Kraków 1939, z. 3, s. 99-114

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa 1880-1900, t. XV, cz. 2, s. 202

Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, Wrocław 1977 t. XI, s. 7-80

Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kuścinie, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Piłaszewicz Zofia, Sidra. Relikty zamku i pałacu. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Białystok 1975, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Piłaszewicz Zofia, Sidra. Studium historczno-urbanistyczne, Warszawa 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Topograficeskaja Karta Grodenskoj gubernii, b.m. 1856. Ispravl. Po rekognescirovke 1865 i 1866 g. Skala 1:126000

Mapa topograficzna Zachodniej Rosji („trójwiorstówka”), Skala 1:126000, m.in. XVI-2 Białystok, druk po 1875, Biblioteka Narodowa, Zbiór Kartograficzny, S-20785

Nowa mapa topograficzna Zachodniej Rosji („dwuwiorstówka”), Piotrograd 1913-1915 (Zdjęcia terenowe z 1886 r.), Skala 1:84000, m.in. XIX-14 Białystok, Biblioteka Narodowa, Zbiór Kartograficzny, S-7330, XX-14 Bielsk Podlaski i S-15443

Plan ucastka zemli pod nazwaniem „Novaja Usadba” iż imenia Kustin, Grodenskoj gub., Sokolskago uezda, Nikolaja Nikolajewicza Apechtina, meroju vsego upodobnoj i neudobnej 24 d. 1156 s. Nastoiascuju kopiu animal 11 dekabria 1911 g. F. Krikovskij. Kopia, Skala 1:8400, AP Białystok, Urząd Gubernii Grodzieńskiej do Spraw Włościańskich 6

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog Parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 83, Białytok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Kuścin, józef maroszekKategoria:dworski