rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeLebiedzin

Park dworski – bez wyraźnych cech stylowych, powstały w latach 90. XIX w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Lebiedzin

Gmina: Sokółka

Położenie obiektu: z dala od innych siedzib i uczęszczanych szlaków komunikacyjnych, na opadającym ku zachodowi zboczu jednego z okolicznych pagórków

 ebiedzin plan

Plan założnia dworsko-ogrodowego w Lebiedzinie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Lebiedzinie powstała podczas karczunku resztek puszcz ekonomii grodzieńskiej, przy jednej z dróg łączących powstające w okolicy osady. Była ona centrum niewielkich dóbr, które w 1794 r. na lat 50 otrzymał od Stanisława Augusta Maciej Szkiłądź. Był to zatem jeden z wielu folwarków na prawach emfiteutycznych powstających w tym czasie (w latach 1778-1794) na wykarczowanych resztkach puszcz ekonomii grodzieńskiej. W 1794 r. wzniesiono tam tylko bardzo skromny drewniany dwór i chlew (koszt budowy był niewielki), zaś w roku 1795 wybudowano budynki gospodarcze i założono niewielki ogród użytkowy (na co wydano 150 złotych). W 1801 r. buduje się w Lebiedzinie spichlerzyk z 9 złotych. Koszty budowy były niewielkie zapewne z powodu bezpłatnego budulca i taniej siły roboczej. Efektem było powstanie założenia o wyłącznie gospodarczej funkcji, zabudowanego wyłącznie drewnianymi budynkami i to o niewielkiej kubaturze.1

Dwór w Lebiedzinie leżał w odosobnieniu od innych osad kolonijnych toteż ziemie oddane przez Szkiłądziów w dzierżawę szlachcicom: Grygołowiczowi, Wasilewskiemu i Mateuszowi Zarzeckiemu (gdzie Ci założyli kolonie) pozostawały w odległości kilkuset metrów od siedziby dworskiej.2 Kolonie te nazywano Podlebiedzinem.

Przez całą I połowę XIX w. Lebiedzin pozostawał własnością państwową i dopiero w 1869 r. sprzedano go wdowie po sekretarzu gubernialnym Nadziei Barszczewskiej. Był to bowiem jeden z tzw. majątków instrukcyjnych, gdyż prawną podstawą jego zakupu była „Instrukcja z 23 lipca 1865 r. o nabywaniu przez Rosjan byłych majątków państwowych i skonfiskowanych”. Lebiedzin podlegał tej instrukcji jako majątek państwowy, chociaż niezależnie od tego znany jest udział w powstaniu Tomasza Janowskiego (mającego wówczas 23 lata), syna byłego leśniczego (również Tomasza). Obaj zamieszkiwali w położonej nieopodal siedzibie dawnego leśnictwa i obaj zostali zesłani w głąb Rosji skąd już nie powrócili.3

Do 1860 r. ukształtowana już została w Lebiedzinie kompozycja znana z planu wykonanego w 1860 r., w której prostokątny, centralnie usytuowany ogród otaczały zabudowania dworskie. Dwór usytuowany był wyżej niż ogród (w miejscu późniejszego dworu), od którego oddzielony był łagodną skarpą. Pośrodku ogrodu, na osi dworu, znajdowała się sadzawka. Na wschód od dworu przebiegała droga z Trześcianki do Rozedranki, krzyżując się tu z drogą do Sokółki, wiodącą do zabudowań dworskich i połączoną z drogą obiegającą ogród. Droga ta wbiegała na obszar założenia przed elewacją główną (południową) budynku będącego zapewne oficyną, po czym gwałtownie skręcała w lewo na południowy-zachód i mijając od południowego-wschodu dwór docierała do południowo-zachodniego skraju założenia, gdzie ponownie skręcała pod kątem prostym na północny-zachód podążając granicą kompozycji aż do dziedzińca, po którego przecięciu wybiegała w jego zachodni narożnik i podążała na zachód w pola. Gwałtowne skręty drogi w rejonie oficyny i dworu wynikały z tego, że omijała ona kwadratową przestrzeń znajdującego się tu ogrodu, do którego dwór zwrócony był elewacją główną, a oficyna elewacją boczną. Nietypowe usytuowanie ogrodu pośrodku terenu zajętego przez zabudowania zostało zapewne spowodowane stopniowym narastaniem zabudowy wokół istniejącego wcześniej, a otoczonego parkanem ogrodu. Przy dziedzińcu, obok wspomnianej wcześniej oficyny, ustawiony był w północno-wschodnim narożniku dziedzińca ciąg budynków (zapewne gospodarczych), ale otoczonych sadami i warzywnikami dworskimi. Wjazd do mniejszego budynku prowadził prawdopodobnie od strony dziedzińca, zaś do większego (może był on stodołą) wjeżdżało się od strony północnej, spoza granicy założenia. Wspomniane sady i warzywniki ciągnęły się wzdłuż całej północnej części kompozycji. Generalnie, przedstawiona na planie z 1860 r. kompozycja miała dość regularny kształt, z nietypowym jak na owe czasy umieszczeniem ogrodu (ozdobnego?) z jej centrum.4 Wspomnienia mieszkańców Lebiedzina wskazują też na to, że w centrum dawnego ogrodu znajdowała się sadzawka. Nie istniała wtedy (lub nie została uwidoczniona na planie) inna sadzawka usytuowana przy północno-zachodnim krańcu układu. Uwagę zwraca fakt, że w miejscu, gdzie później znajdował się park dworski na planie zaznaczono pole orne, co może wskazywać na to, że ogród miał wówczas charakter użytkowy, a część ozdobną urządzono tu później.5

Nadzieja Barszczewska, która zakupiła majątek w 1869 r. sprzedała go niedługo po tym, bo w roku 1873 Rosjaninowi Mikołajowi Sysojewowi, majorowi pułku ułanów jamburskich. Nie były to wówczas duże dobra – liczyły 147, 47 dziesięcin, a oprócz gruntów samego Lebiedzina należały do niego pola w uroczysku Ratowiec (162 ha). Sysojew sprzedał ten majątek już w 1876 r. Edwardowi Jurowskiemu, a w latach 80. XIX w. został on przeznaczony na posag córki Nadziei i Edwarda Jurowskich – Heleny von Oettingen, która miała tu wraz z mężem stale zamieszkiwać, więc wzniesiono dla niej w 1894 r. nowy dwór, czemu towarzyszyła przebudowa siedziby.6

Zlikwidowano wówczas stary ogród, którego miejsce zajął obszerny dziedziniec i zasypano sadzawkę ogrodową umieszczając na jej miejscu studnię. Zniwelowano teren i uformowano skarpę oddzielającą dwór od części gospodarczej. Przed dworem ustawionym frontem w stronę drogi z Rozedranki urządzono niewielki park, w którym posadzono lipy i krzewy ozdobne i który otoczono szpalerami lipowymi. Park ten przecinała droga do dworu zakończona podjazdem z kolistym kwietnikiem pośrodku. Na północ od dworu, w miejscu dawnej oficyny usytuowano czworak i piwnicę, a za dworem (od strony dziedzińca) posadzono szpaler świerkowy. Na zachód od zabudowań gospodarczych założono nowy ogród użytkowy zasadzony drzewami owocowymi, zakończony drogą i sadzawką rybną. Całość nadal nie była zbyt duża, bo powierzchnia założenia zajmowała ok. 3 ha.7

Dobra Lebiedzin pozostawały do 1944 r. własnością Heleny von Oettingen8, jednak zamieszkiwała ona w Lebiedzinie tylko przez 6 lat, a później majątek został oddany w dzierżawę i nie prowadzono już w nim żadnych inwestycji.9 W 1939 i 1944 r. znaczna część zabudowań dworskich uległa zniszczeniu toteż wkrótce została rozebrana. W 1944 r. majątek został przeznaczony na cele reformy rolnej – liczył wówczas tylko 85 ha.10 W istniejącym wciąż dworze umieszczono szkołę podstawową, która mieściła się tu do 1973 r (później zamieszkał tu były nauczyciel, Włodzimierz Wilkin). Helena von Oettingen zmarła w marcu 1945 r. w dworze lebiedzińskim i pochowano ją na cmentarzu w Rozedrance Starej.

Lebiedzin 1

Widok od południa (z drogi dojzdowej) na park
i na pozostałe części założenia dworsko-ogrodowego w Lebiedzinie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz - Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1282

Lebiedzin 2

Wnętrze parku dworskiego w Lebiedzinie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2283

Do lat 70. XX w. zniszczono roślinność ogrodu użytkowego oraz wzniesiono 2 nowe budynki stojące w sąsiedztwie dworu, za to w 1984 r. przeprowadzono remont dachu budynku dworu używając do tego wyciętych lip parkowych.

Lebiedzin 3

Widok od północy na park dworski w Lebiedzinie oraz dwór,
zabudowania stojące w sąsiedztwie dwiru i na teren dawnego sadu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2284

Do końca lat 80. XX w. z dawnej kompozycji przetrwał fragment obejmujący dwór i jego najbliższe otoczenie, w tym mocno przerzedzony park lipowy, droga dojazdowa, skarpa za dworem. Przybyły natomiast dwie niewielkie sadzawki w sąsiedztwie zabudowań. W parku, oprócz lip, rosło kilka drzew innych gatunków pochodzących z nasadzeń dokonanych w końcu XIX w. i uzupełnianych do 1939 r. Towarzyszyły im nieliczne krzewy ozdobne (lilaki, jaśminowce, bzy), ale łącznie z drzewami owocowymi rosło tu tylko 12 gatunków drzew i krzewów. Położony na wzgórzu dwór i otaczające go lipy nadal były dobrze widoczne wśród okolicznych pól i łąk, a z dworu rozciągała się szeroka panorama na okolicę. Jednak niewielka powierzchnia i odległość od uczęszczanych dróg sprawiały, że te pozostałości dawnego założenia nie pełniły znaczących funkcji w krajobrazie.11

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1397, nr 1405/2, k. 101

2 AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1434-1435 i nr 1897, k. 1

3 Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 56; Aramowicz J., Marzenia, Pamiętnik o ruchu partyzanckim w województwie grodzieńskim w 1863 i 1864 roku [w:] Zapomniane wspomnienia, wyd. Kozłowski E., Warszawa 1981, s. 9-11

4 AP Białystok, Grodzieńska Komisja Lustracyjna, nr 172 – Podrobnyj plan Fermy Lebiedzin v kazennom imenii Lebiedzin Grodnenskoj gubernii sokolskogo uezda ostavlen v 1860m godu pri proizvodstwe poverocnoj lustracji /kazennyj zemlemer Wasilewski/ i nr 258; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 84, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

5 Podrobnyj plan Fermy Lebedin v Kazennom imenii Lebedzin Grodnenskoj gubernii Sokolskago uezda sostavlen v 1860m godu pri proizvodstve poverocnoj lustracji. Kazennyj zemlemer Vasilewskij, AP Białystok

6 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, (sygn. dawna 14.094), sygn. tymcz. 20, k. 226-241; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 51

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lebiedzinie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 84, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Informacje ustne mieszkańców Lebiedzina

8 Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 154

9 Informacje ustne mieszkańców Lebiedzina

10 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski, nr 35, k. 4

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lebiedzinie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 84, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Lebiedzin, józef maroszekKategoria:dworski