Leńce

Ogród dworski – regularny, jednownętrzowy, użytkowy, powstały w II połowie XIX w. na miejscu wcześniejszej siedziby drobnoszlacheckiej

Dawna nazwa: Leńce

Gmina: Dobrzyniewo Kościelne

Położenie obiektu: u podnóża wyniosłego wzniesienia górującego nad doliną rzeki Supraśl, obecnie wśród gospodarstw wsi Leńce, przy drodze ze wsi Jurowce do Nowego Aleksandrowa (wyznaczającej południowo-wschodnią granicę kompozycji)

 Założenie dworsko-ogrodowe w Leńcach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa Białostockiego z 1988 r.

Na początku XVI w. wzgórze, na którym powstała później siedziba dworska pełniło funkcję bindugi służącej spławowi drewna. Wielką akcję trzebieży okolicznych lasów zapoczątkował Mikołaj Mikołajewicz Radziwiłł, który najpierw (u schyłku XV w.) prowadził ją jako namiestnik bielski, a następnie po 1508 r. jako właściciel Goniądza (gdy zagarnął te obszary i przyłączył do swojego „państwa”. W miejscu, gdzie powstały Leńce zorganizowano także komorę, w której pobierano opłatę z „pobiereżnego od czamru, smoły i masztu” wiezionego Supraślą przez handlarzy drzewem i jego przetworami.¹

W 1512 r. Mikołaj Mikołajewicz Radziwiłł wojewoda wileński, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego, dziedzic Goniądza i Rajgrodu nadał nad rzeką Supraślą w powiecie goniądzkim Samuelowi Samotyi Leńcowi herbu Zadora bindugę oraz okoliczne grunty i lasy, w wyniku czego powstała siedziba dworska i wieś.²

W czasie procesu Bony przeciw właścicielom państwa goniądzko-rajgrodzkiego Samuel Leniec Samotyja początkowo zaangażowany w służbę Radziwiłłom zajął stronę Królowej. Zachowało się jego zeznanie z 1536 r. obrazujące najdawniejszą historię Leńc: „Povedil tez Lenec Samotyia, i z synom swoim Zinorom: kgdym ja tut napervyi v Dobreneve, v pusci Belskoi, pan Mikolałai Radzivilovic, voevoda vilenskij, posadil na tom mescu, gde teper dom moi nad rekoi Supraslom, to była benddinga, i birano na toi bindinze pobiereznoe ot camru i od smoly, a ot mastu po verdunku namestnik Belskii na sebe birali. A bartnikov Surażskich na tom też mescu byli stany ich bartnickii zachodnyi. I nebożciki pan Mikolai kgdy Ganiaz u v Otciznu vzial i belsk derżal i mene na tom mescy posadil, kazal mi ich vygoniati s posci, chtob ne chotel do Ganiazia dani davati, i bobrovnikov też Belskich ne velel do tych rek poscati. I ia vże na nego pocal bobry biti. I u toi bendiugi pocali ot togo casu pobereżnoe namiestniki Ganiazskii na sebe brati. Ja też v ego milosti slużil, nagoncim był. A potom on pocal v Dobrreneve voliu saditi i movial, iż na korolia, a ne na sebe, imenie teź na tomu mescu sadil na korolia, a ne na sebie”.³

Na skutek podziałów rodzinnych Leńce nabrały charakteru siedziby drobnoszlacheckiej, chociaż stale istniał tu jeden większy folwark należący wciąż do rodziny Lenczewskich i posiadający zapewne typowy dla kompozycji XVII i XVIII w. regularny układ przestrzenny.⁴

U schyłku XIX w. siedziba ta została przebudowana według projektu kolejnego właściciela, architekta Romualda Samotyi Lenczewskiego (zm. w 1912 r.).⁵ Po przebudowie niewielki, bo mający ok. 2 ha powierzchni prostokątny teren założenia zajmowały: sad położony na południe od nowo wzniesionego dworu, sadzawka i dziedziniec otoczony zabudowaniami gospodarczymi. Drewniany dwór ustawiony był elewacją główną ku północy, a ogrodową od strony południowej i posiadał od północy (od strony dziedzińca) ganek. Po obu stronach ganku znajdowały się klomby kwiatowe, a dalej, na dziedzińcu rosły 3 kępy różnych odmian lilaków (na osi głównej ganku i po obu jego stronach). W sąsiedztwie dworu, na południowy-zachód od niego znajdowała się sadzawka, a po przeciwnej stronie dziedzińca, od strony wschodniej stała długa na około 20 m drewniana, kryta słomą stodoła. Przy północnej pierzei dziedzińca stał drewniany spichlerz. W sąsiedztwie zachodniego szczytu dworu znajdowała się kamienna piwnica, a nad nią drewniany magazyn. Na południe od dworu, aż do drogi z Jurowiec do Nowego Aleksandrowa ciągnął się sad owocowy. Sad otoczony był szpalerem drzew ozdobnych różnych gatunków i lilaków. Wzdłuż granicy sadu biegły drogi, a wokół dworu stojącego między sadem a dziedzińcem posadzono kwiaty. Obok ogrodu wznosiła się góra dawnej bindugi z ustawionym na szczycie, dobrze widocznym z oddali drewnianym krzyżem.⁶

Po śmierci Romualda Samotyi Lenczewskiego w 1912 r. w wyniku działów rodzinnych nastąpił podział majątku. Leńce przeszły w ręce jego syna Michała Józefa Lenczewskiego (zm. w 1943 r.)⁷, a później w ręce krewnych po kądzieli Adamowskich (w 1986 r. właścicielką była Zofia Adamowska, prawnuczka Romualda Samotyi Lenczewskiego).

Już w okresie międzywojennym rozpoczęto rozbiórkę zabudowań (rozebrano wtedy stodołę i spichlerz) oraz dewastację ogrodu, zasypano też wtedy sadzawkę. Zlikwidowano klarowny układ dziedzińca dworskiego wznosząc w jego miejscu nowe zabudowania gospodarcze. W końcu kat 80. XX w. istniały jeszcze dwór wzniesiony w II połowie XIX w. oraz wnętrze ogrodowe otoczone lilakami i resztkami szpalerowych nasadzeń drzew z końca XIX i początku XX w. Były one jednak skryte wśród zagród chłopskich. Wzrok przyciągało natomiast wzgórze z krzyżem i zwracała uwagę rosnąca u jego podnóża stara lipa pochodząca co najmniej z początku XIX w. (o średnicy pnia 120 cm).⁸

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Jabłonowski Aleksander, Podlasie, Źródła dziejowe, Warszawa 1910, t. II, s. 63 i t. III, s. 173

² Kapica-Milewski Ignacy, Herbarz, Kraków 1870, s. 236

³ Archeograficeskij Sbornik dokumentov otnosiascichsia k istorii severo-zapadnoj Rusi, Vilno 1867, t. I, s. 17

⁴ Archeograficeskij Sbornik dokumentov otnosiascichsia k istorii severo-zapadnoj Rusi, Vilno 1867, t. I, s. 17-30; Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce, wyd. Chomętowski Władysław, Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce w XVI i XVII wieku, Warszawa 1976, t. II, s. 278; AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. XLVI, nr 146A; Jabłonowski Aleksander, Podlasie, Warszawa 1908-1910, cz. 2, s. 117; AGAD, BOZ 2945, s. 63; Kapica-Milewski J, Herbarz, Kraków 1870, s. 236; AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 21v; Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, rkps 1099, s. 738-739; AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 73, k. 6

⁵ Informacje prawnuczki Romualda Samotyi Lenczewskiego – Zofii Adamowskiej zam. we dworze w Leńcach; Maroszek Józef, Kościół parafialny w Dobrzyniewie Kościelnym, karta „biała” zabytku architektury murowanej, Białystok 1978

⁶ Informacje prawnuczki Romualda Samotyi Lenczewskiego – Zofii Adamowskiej zam. we dworze w Leńcach

⁷ AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 73, k. 6; Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 142

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Janina Werpachowska, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Leńcach, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 85, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Leńce, józef maroszekKategoria:dworski