Łubin Kościelny

Ogród plebański – kwaterowy, powstały w XVII w., częściowo przebudowany w latach 1907-1910

Dawna nazwa: Łubin

Gmina: Bielsk Podlaski

Położenie obiektu: obok kościoła i plebanii, przy trakcie z Brańska do Bielska Podlaskiego, w pobliżu strumienia (dopływu Branki)

Plan założenia ogrodowego w Łubinie Kościelnym - stan z 1980 r.
Plan wykonany dla potrzeb dokumentacji ewidencyjnej założenia ogrodowego przy kościele i plabanii w Łubinie Kościelnym z 1979 r.

Wieś Łubin istniała już w XV i XVI w. granicząc od wschodu z wsiami chłopskimi należącymi do starostwa bielskiego.

Pierwszy drewniany kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny został ufundowany w Łubinie w 1492 r. przez sędziego bielskiego Piotra Łubę, jednak początkowo nie było tam parafii, toteż zapewne kościół pełnił funkcję kaplicy domowej wystawionej przez Piotra Łubę w pobliżu siedziby rodowej. Wydaje się o tym świadczyć usytuowanie kościoła prezbiterium do drogi wiejskiej, będącej wówczas ważnym traktem łączącym Brańsk z Bielskiem.

Pierwsza wzmianka o istnieniu w Łubinie parafii pochodzi z roku 1591 – parafia ta powstała w wyniku oderwania od parafii brańskiej trzech wsi drobnoszlacheckich (Łubnia, Brześcianki i Trusek) liczących razem 70 włók ziemskich i 10 osiadłych. Parafia ta nie miała znaczenia administracyjnego, będąc jedynie parafią kościelną. W 1630 r. należała do dekanatu bielskiego diecezji łuckiej.

Powstanie ogrodu plebańskiego w Łubinie bez wątpienia wiązać należy z powstaniem parafii i datować na wiek XVII. Powstałe wtedy założenie ogrodowe przylegało do terenu kościoła, a centralnym punktem tej kompozycji była zlokalizowana na zachód od kościoła plebania. Na wschód od plebanii znajdowały się kwatery ogrodowe zakończone stawami powiązanymi ze strumieniem wpadającym do rzeki Branki. Ogród był niewielki i miał zapewne charakter użytkowy (całe założenie w szczytowym momencie rozwoju zajmowało obszar około 3,4 ha). Można przypuszczać, że kwatery drzew owocowych poprzedzielane tam były prostymi drogami, częściowo obsadzonymi alejami drzew ozdobnych.

Uposażenie parafii wynosiło wtedy około 3 włók ziemi, a zabudowania gospodarcze usytuowane były na północ od ogrodu, w miejscu obecnych. Przy budynkach gospodarczych wykopany był staw.

Wiek XVII nie przyniósł zasadniczych zmian opisanego układu założenia. Zapewne na początku tego stulecia umieszczono w ogrodzie na skrzyżowaniu dróg spacerowych chłodnik obsadzony lipami (z których 4 były w końcu lat 80. XX w. najstarszymi drzewami założenia). Poza tym, pewnie zachodziły różne zmiany w obrębie części gospodarczej, ale widocznie stawiano nowe zabudowania na miejscu starych, gdyż lokalizacja tej części nie uległa zmianie.

W wieku XIX cmentarz kościelny otoczono kamiennym murem, posadzono drzewa w otoczeniu kościoła i przy stawach, a na północ od kościoła założono sad.

Kościół parafialny trwał (stale remontowany i poprawiany) do roku 1907, kiedy to ks. Paweł Dołżyk, proboszcz parafii w Łubinie postanowił wznieść ze składek parafialnych istniejący do dzisiaj nowy, murowany kościół. Prace budowlane prowadzone były w latach 1907-1910 pod kierownictwem budowniczego Piotrowskiego z Siedlec. Nowy kościół usytuowano na południowy-wschód od starego, po przeciwnej stronie drogi wiejskiej. Ogrodzono go murem, a dookoła kościoła posadzono jeszcze przed I wojną światową różne drzewa ozdobne. Nowych nasadzeń drzew dokonano także wokół starego kościoła i plebanii, jednak po wybudowaniu nowego kościoła stary został rozebrany, a w miejscu jego ołtarza głównego ustawiono figurę Matki Boskiej. Prace ogrodnicze prowadził Aleksander Pierog z Dębowa. W tym samym okresie wzniesiono 2 drewniane budynki – dom katechetyczny i budynek mieszkalny przy plebanii.

Później założenie nie ulegało zmianom aż do czasu II wojny światowej. Podczas okupacji niemieckiej rozebrany został kamienny mur otaczający teren dawnego kościoła, a uzyskany w ten sposób materiał Niemcy zużyli do budowy lotniska w Bielsku Podlaskim. W roku 1944 wycofujące się wojska niemieckie wysadziły wieże i zachodnią część nawy kościoła. Zniszczono wówczas także część drzew otaczających kościół, część drzew w ogrodzie i sad leżący przy drodze wiejskiej.

Po wojnie parafia przystąpiła do odbudowy. W związku z tym, że zniszczone zostały obie wieże kościelne mieszczące m.in. dzwony, na terenie dawnego cmentarza kościelnego wybudowano prowizoryczną dzwonnicę z pustaków. W końcu lat 40. odbudowano jednak wieże kościoła, a tymczasowa dzwonnica zaczęła pełnić funkcje lamusa. Oprócz tego po wojnie rozebrano część starych zabudowań gospodarczych i zastąpiono nowymi, zaś teren starego cmentarza przykościelnego ogrodzono drewnianym płotem.

Koncentracja wysiłków na odbudowie kościoła i budowie budynków gospodarczych powodowała, że zaniedbano ogród toteż część drzew owocowych wypadła, zanikły drogi spacerowe, powyrastało sporo samosiewów drzew i krzewów, a wnętrze dawnego ogrodu przeznaczono na pola i pastwiska. W 1978 r. została rozebrana stara plebania stanowiąca niegdyś centralny punkt kompozycji ogrodowej, a na wschód od niej wzniesiono nową, murowaną o wyglądzie obcym charakterowi starego założenia (reprezentującą rozpowszechniony w tym czasie typ indywidualnego budynku mieszkalnego).

W 1980 r. najważniejszym budynkiem stojącym na terenie założenia był kościół wzniesiony w latach 1907-1910, ponadto stały tam inne budynki: plebania, 2 budynki mieszkalne (w tym jeden z okresu budowy kościoła), dom katechetyczny (z okresu budowy kościoła) oraz 2 budynki gospodarcze, stodoła, kurnik, szopa i dzwonnica. Obok cmentarza przy istniejącym kościele stał też budynek ośrodka zdrowia. Z ogrodów pozostało niewiele i gdyby nie układ dróg, ruiny fundamentów starej plebanii, 2 zachowane stare stawy oraz ogrodzenie stojące na granicy dawnego cmentarza kościelnego (i rosnące przy nim drzewa) trudno byłoby rozpoznać przypuszczalny kształt dawnego założenia. Roślinność obiektu składała się w tym czasie z 22 gatunków drzew i krzewów, jednak przeważały młode drzewa i krzewy, w tym samosiewy. Najcenniejszymi starymi drzewami były 4 stare lipy (pozostałe z chłodnika) sadzone w XVII w. (o średnicy pni 80-100 cm), poza tym rosło tu kilka drzew dziewiętnastowiecznych wokół terenu dawnego cmentarza kościelnego i przy stawach oraz zachowały się sadzone w latach 1900-1930 drzewa wokół istniejącego kościoła.

W tym stanie, teren dawnego ogrodu, odsunięty od drogi i zasłonięty przez zabudowania, nie odgrywał już w krajobrazie żadnej znaczącej roli. W przeciwieństwie do dawnych ogrodów dobrze widoczny był za to kościół wraz z otaczającym go drzewostanem

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Guberni, Grodno 1890, s. 98

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich, t. V, warszawa 1884, s. 774

Spis kościołów i duchowieństwa diecezji w Drohiczynie nad Bugiem, Białystok 1976, s. 52-53

Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, cz. I, lata 1656-1664, wydał Wasilewski Tadeusz, Warszawa 1978, s. 83, 113-115, 118 i 119

Informacje ustne Kunickiej Anieli, zam. w Łubinie

Informacje ustne Paca Rajmunda, zam. w Łubinie

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy kościele i plebanii w Łubinie Kościelnym, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród plebański, Łubin KościelnyKategoria:klasztorny lub plebański