Makowlany

Park dworski – naturalistyczny, założony po 1816 r.

Dawna nazwa: Makowlany

Gmina Sidra

Położenie obiektu: na otwartym, płaskim terenie, w bezpośrednim sąsiedztwie wsi, przy ulicówce wiejskiej

Plan założenia dworko-ogrodowego w Makowlanach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Początkowo w rejonie późniejszego parku istniała jedynie wieś Makowicze osadzona i rozmierzona podczas realizowanej przez królową Bonę i jej syna Zygmunta Augusta pomiary włócznej. Wieś ta wchodziła w skład dużego, zwartego ciągu wsi, zwanego popularnie Długą Wsią, leżącego wzdłuż wschodniej granicy Puszczy Grodzieńskiej i ciągnącego się od dworu w Kamiennej (na północy) po Sokołdkę (na południu). Nie było tu żadnego dworu, ani folwarku, ani gruntów dworskich, zaś mieszkańcy Makowicz strzegli Puszczy jako osocznicy.¹ Nazywano ich Makowiczami, jak można wnioskować ze wzmianki w źródle z 1559 r. wymieniającym „Drogę Makowiczów”.²

W 1576 r. Makowlany razem z sąsiednimi wsiami (Bierwicha, Mościcha i Słomianka) nadane zostały Ostafiemu Wołłowiczowi, marszałkowi i pisarzowi hospodarskiemu, dziedzicowi pobliskiej Sidry (zob. Sidra).³ W rękach Wołłowiczów dobra sidrzańskie pozostawały do 1630 r., kiedy to Helena Wołłowiczówna (zm. w 1649 r.) wniosła je w posagu Krzysztofowi Potockiemu podczaszemu litewskiemu.⁴ W 1676 r. dobra odziedziczył Krzysztof Potocki, ożeniony z Bogumiłą Gorajską (po śmierci męża z powtórnego małżeństwa w 1683 r. Butlerową). Następnie dobra sidrzańkie stanowiły posag Konstancji Potockiej, która poślubiła Stanisława Szczukę podkanclerzego litewskiego (zm. w 1710 r.).

Dobra Sidra (także Makowlany) poważnie ucierpiały na skutek działań wojennych i epidemii połowy XVII w. (o rozmiarach zniszczeń informuje m.in. inskrypcja na kamieniu przydrożnym we wsi Bierwicha), toteż wyludnienie wsi skłoniło właścicieli dóbr do umieszczenia folwarku na opustoszałych gruntach chłopskich w Makowlanach. Musiał on mieć jednak wyłącznie użytkowy charakter gdyż zlokalizowano go w ulicówce wiejskiej, w miejscu gdzie wcześniej musiały stać zabudowania chłopskie (a gdzie później powstało założenie parkowe). W sąsiedztwie folwarku znajdowały się źródliska rzeki Sidry, które miały zaopatrywać folwark w wodę.⁵ Ten folwark Makowlany, wraz z kilkunastu dymami chłopskimi w Bierwisze i we wsi Makowlany puszczany był w dzierżawę różnym osobom (m.in. w 1715 r. 14 dymów dzierżawił „JMP Kępiński”).⁶

W 1719 r. Wiktoria, córka Stanisława Szczuki i Konstancji z Potockich, wyszła za mąż za Jana Stanisława Kątskiego kasztelana krakowskiego, a ich z kolei córka Marianna poślubiła w 1741 r. Eustachego Potockiego, więc dobra sidrzańskie ponownie znalazły się rękach Potockich, lecz już innej gałęzi tego rodu. Kolejno posiadali je synowie Eustachego – najpierw Jerzy, a od 1781 r. Ignacy Potocki. W 1786 r. dobra zostały zastawione w banku Holenderskim za sumę 525 tys. guldenów,⁷ niemniej jeszcze w 1794 r. w wykazie podatników Wielkiego Księstwa Litewskiego powiatu grodzieńskiego figuruje Ignacy Potocki⁸. Jednakże w 1797 r., ze względu na niespłacenie pożyczki dobra te zostały przejęte przez pruskie wadze skarbowe (jako że Makowlany znalazły się w zaborze pruskim) i wystawione na publiczną licytację – ostatecznie w 1804 r. własność dóbr sidrzańskich nabył Rajmund Rembieliński (wspomnienia o nim zamieścił Zygmunt Gloger w jednej ze swoich książek).⁹

W 1816 r. Rajmund Rembieliński, nie wywiązawszy się ze swych zobowiązań finansowych musiał wyzbyć się dóbr Sidra i Makowlany. Nastąpił wtedy podział tych dóbr między kilku właścicieli, m.in. Karola Antoniego Husarzewskiego i rodzinę Eynarowiczów,¹⁰ ale Makowlany zostały w rękach Rajmunda Rembielińskiego, który był ich właścicielem jeszcze w roku 1838¹¹.

Czasy Rembielińskiego to okres rozwoju Makowlan, które po 1816 r. stały się centrum jego dóbr, co wymagało zastąpienia folwarku o funkcjach gospodarczych nową siedzibą dworską, której towarzyszył nowo założony park. Kompozycja oparta była jednak o regularny osiowy układ gdyż oś główną wyznaczała prowadząca do dworu aleja dojazdowa wysadzana kasztanowcami a dalej na tej osi zlokalizowano podjazd, dwór, park, sady i las. Wzdłuż osi głównej biegła też przez park i sad droga spacerowa prowadzące dalej do lasu. Aleja dojazdowa łączyła teren założenia z (także obsadzoną) kasztanowcami) ulicówką wiejską. Osie poprzeczne biegły wzdłuż ulicówki wiejskiej oraz równoległej do niej drogi parkowej poprowadzonej za dworem. Obok parku, na południe od dworu i podjazdu umieszczono kompleks zabudowań gospodarczych.

Park wokół dworu, który został odsunięty od ulicówki wiejskiej o ponad 100 m, skomponowano w duchu naturalistycznym sadząc swobodne, różnogatunkowe grupy drzew i krzewów, przy czym wprowadzano odmiany obce i barwne odmiany drzew i krzewów umiejętnie je dobierając i sadząc na tle grup składających się z gatunków bardziej pospolitych. Nasadzenie te były później w XIX stuleciu wielokrotnie uzupełniane. W parku znajdowały się też (po przeciwnych stronach głównej osi) sadzawka oraz wzgórze widokowe zwane ślimakiem z altaną na szczycie. Oprócz prostych dróg podkreślających osie kompozycji, przez park biegły płynnie przeprowadzone drogi spacerowe, m.in. wokół sadzawki i na szczyt wzgórza. Całość sprawiać miała wrażenie układu naturalnego, tylko bogatszego w formy i barwy niż otaczający siedzibę krajobraz.¹²

Po Rajmundzie Rembielińskim Makowlany były do 1852 r. własnością Eugeniusza Rembielińskiego, a później należały do rodziny Baehrów – najpierw Ottona seniora (zm. w 1872 r.), marszałka szlachty powiatu sokólskiego, zwolennika uwłaszczenia chłopów, a następnie do Ottona juniora (zm. w 1907 r.), powstańca 1863 r. i sybiraka, znanego sadownika. Później dobra były własnością Mariana (zm. ok. 1928 r.), naczelnika powiatu sokólskiego (w 1918 r.), a od 2 maja 1928 r. należały do Stanisława Baehra (do 1939 r.), który odziedziczył je po ojcu – Henryku Adamie Baehrze. Dobra nadal były rozległe – razem z folwarkiem Mościcha liczyły 857 dziesięcin ziemi (blisko 950 ha).¹³

Działalność Baehrów w Makowlanach została przez Walerego Bujnowskiego opisana w sposób następujący. „W połowie XIX wieku większa własność w powiecie stała, jak na owe czasy, na wysokim poziomie kulturalnym. Pierwszeństwo pod tym względem trzymały Makowlany, własność rodziny Baerów, osiadłej w powiecie w początku XIX wieku. Szczególnie za Ottona Baera, wielokrotnie pełniącego urząd marszałka szlachty powiatu sokólskiego, kultura stała wysoka. Rodzina Baehrów przeniosła się do powiatu na początku XIX w. z Prus. Otton Baehr marszałek szlachty powiatu sokólskiego (zm. 25.I.1872 r.) był osobistością znaną i cenioną. Będąc gorącym zwolennikiem uwłaszczenia włościan wielokrotnie przedstawiał sprawę włościańską na zjazdach szlachty. Utrzymywał korespondencję z Aleksandrem II. Dużo cennych materiałów odnoszących się do sprawy włościańskiej posiadało archiwum rodowe w Makowlanach. Niestety uległo ono wraz z biblioteką zniszczeniu w czasie pożaru w roku 1915. Syn Ottona Baehra – również Otton, za udział w powstaniu został zesłany na 10 lat w głąb Rosji. Była w Makowlanach stadnina, początkowo trakonów, od połowy XIX wieku arabów. W latach późniejszych stadnina została zamknięta, jednak aż do wybuchu I wojny światowej istniał w Makowlanach stale punkt kopulacyjny.”¹⁴

Dla rozwoju założenia w Makowlanach szczególne znaczenie miała postać Ottona Baehra juniora (1836-1907), który był człowiekiem wykształconym (po ukończeniu gimnazjum w Białymstoku studiował agronomię na uniwersytetach w Dorpacie, Królewcu i Halle, a także nauki społeczne na Sorbonie i w College de France). W Makowlanach rozwinął on sadownictwo zakładając sady zlokalizowane na północ i na wschód od parku. Wzdłuż ich granic posadził szpalery lipowe. Z tych sadów w końcu XIX wieku wysyłano po kilka kwintali owoców do Petersburga. Moskwy i Warszawy uzyskując wysokie ceny (18 rubli za kwintal).¹⁵ Właściciel ten kontynuował też hodowlę koni rasowych i – jeśli wierzyć przekazom ustnym – zorganizował w parku dworskim hodowlę ślimaków winniczków.¹⁶ Dla potrzeb hodowli koni wzniósł w części gospodarczej kompleks reprezentacyjnych stajni, otaczających z trzech stron dziedziniec otwarty w kierunku parku i podjazdu. Być może za jego czasów powstały też czworaki usytuowane na zachód od dworu i parku,

W 1915 r. podczas działań wojennych spłonął dwór Baehrów, a pewnie także i inne zabudowania. Zapoczątkowało to regres kompozycji i proces biednienia Baehrów.¹⁶ Jednak siedziba została odbudowana w guście modernistycznym przez Mariana Baehra, który 18 grudnia 1918 r. został naczelnikiem powiatu sokólskiego, a po wyjściu Niemców został na zebraniu przedstawicieli gmin i wszystkich wiosek mianowany starostą powiatowym w Sokółce.¹⁷

Podczas odbudowy wzniesiony został zamiast spalonego nowy, murowany z cegły parterowy dwór z tarasem i gankiem wspartym na dwóch kolumnach, usytuowany na głównej osi kompozycji. Modernistyczna forma dworu łączyła tradycję z nowym stylem w architekturze. Wraz z budową dworu dokonano też nowych nasadzeń w parku.

Okres rządów Stanisława Baehra to, mimo prób utrzymania majątku w dobrym stanie, okres postępującego regresu. Pomiędzy 1 stycznia 1929 r. a 1 stycznia 1939 r. z majątku Makowlany rozparcelowano 120 ha ziemi,¹⁸ a majątek był stale zadłużony¹⁹. Dla ratowania majątku Stanisław Baehr założył w Makowlanach gospodarstwo rybne na obszarze parku „gdyż zapas wody jest tu nieznaczny”. Nadal funkcjonowało tu gospodarstwo sadownicze (około 5 ha sadów), ale po upadku rynków rosyjskich, na których przed I wojną sprzedawano znaczną część produkcji, w tym czasie owoce sprzedawano co najwyżej w pobliskim Grodnie, więc sady przestały przynosić tak duże jak niegdyś dochody.²⁰ Mimo problemów gospodarczych kompozycja parku w okresie wojennym nie ucierpiała. Nadal była zadbana i dobrze utrzymana oraz dokonywano uzupełnień nasadzeń drzew i kwiatów, zaś całość kompozycji zajmowała wówczas obszar około 10 ha.²¹

W 1939 r. majątek został zajęty przez władze radzieckie i upaństwowiony Nastąpiła dewastacja budynków i roślinności. Szczególnie ucierpiały sady. Założenie niszczało także w czasie okupacji niemieckiej.

W 1944 r. majątek Stanisława Baehra liczący 284 ha znalazł się w „Wykazie nieruchomości ziemskich woj. białostockiego o charakterze rolniczym przeznaczonych na cele reformy rolnej”.²² W 1945 r. w założeniu znajdowały się:

- dom mieszkalny (38x14 m), murowany, kryty dachówką w stanie średnim,

- oficyna (16x10m), drewniana, kryta dachówką, w złym stanie,

- 2 czworaki (50x110m), murowane z kamieni, kryte dachówką, w bardzo złym stanie,

- kuźnia (7x5m), drewniana, kryta dachówką, w stanie średnim,

- stodoła (62x18m) murowana z kamieni i cegieł, kryta gontem, w stanie dobrym,

- magazyn zbożowy (40x10m), murowany z kamieni i cegieł, kryty dachówką, w stanie dobrym,

- stajnia (62x10m), murowana z kamieni i cegieł, w stanie średnim,

- obora (60x11m), drewniana, kryta dachówką, w stanie dobrym,

- chlewnia (26x11m), drewniana, kryta dachówką, w stanie dobrym,

- obora fornalska, murowana, zrujnowana, której stały tylko zręby,

- dom mieszkalny (12x10m) nie wykończony, drewniany.²³

Po upaństwowieniu Makowlany przejęło w 1944 r. Państwowe Gospodarstwo Rolne, które użytkowało założenie jeszcze w końcu lat 80. XX w. Instytucja ta w ciągu 40 lat poważnie przekształciła obiekt wznosząc nowe zabudowania gospodarcze i mieszkalne. Między innymi w latach 60. XX w. nadbudowano nad dworem piętro zniekształcając jego bryłę, a w latach 70. XX w. przed główną elewacją dworu wzniesiono przy podjeździe nowy dwukondygnacyjny budynek biurowy PGR. Do tego nowego budynku biurowego przeniesiono następnie biura ze dworu, pozostawiając nieużytkowany dwór postępującemu procesowi samorzutnego rozkładu. Część dawnych zabudowań dworskich, w tym wszystkie drewniane, rozebrano. Z dawnych zabudowań gospodarczych przetrwały do końca lat 80. XX w. kamienne obora, stajnia i stodoła ustawione wokół kwadratowego dziedzińca.²⁴

Park dworski w Makowlanach - widok od południowego-zachodu na aleję dojazdową na osi dworu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Biaystok, nr D 2129
 

Park dworski w Makowlanach - widok od zachodu na sadzawkę parkową
i na otaczającą ją różnogatunkową roślinność parku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2130

Park dworski w Makowlanach - widok wzdłuż drogi biegnącej południowo-zachodnią granicą parku
(po lewej stronie ogrodzenie i brama do parku) - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2134

Mimo zmian dokonywanych w obrębie założenia, park zachował do końca lat 80. XX w. wiele cennych starych drzew, jednak jego kompozycja częściowo uległa zatarciu w wyniku zarastania przez naturalne zbiorowiska roślinne i w wyniku nowych nasadzeń. Jednym z cenniejszych zachowanych do tego czasu elementów kompozycji była dziewiętnastowieczna kasztanowcowa aleja dojazdowa. Zachowały się także fragmenty nasadzeń przy drodze ze wsi oraz pochodzące z II połowy XIX w. szpalery starych drzew otaczających nieistniejące już stare sady. Do tej samej grupy wiekowej należała też spora część starych drzew rosnących na terenie parku (lip, klonów, kasztanowców i wiązów), chociaż niektóre pochodziły jeszcze z I połowy XIX w. Roślinność parku była w tym czasie nadal bogata, a oprócz starych drzew rosły tam nadal różne gatunki krzewów ozdobnych pochodzących z dawnej kompozycji. Łącznie rosło wtedy na terenie założenia 60 gatunków drzew i krzewów ozdobnych (starych i młodych), niektóre w odmianach pokrojowych lub kolorystycznych.²⁵

Obiekt był dobrze widoczny w krajobrazie, a cenne przyrodniczo duże skupisko starego drzewostanu mogło być oglądane z dróg biegnących w sąsiedztwie.²⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Zarys dziejów osadnictwa na Białostocczyźnie [w:] Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Wrocław 1980, s. 21

² Rewizija puszcz i pierechodow zwierinych w bywszem Wielikom Kniażestwie Litowskom, Wilno 1867, s. 28-29

³ Wiśniewski Jerzy, Zarys dziejów osadnictwa wiejskiego we wschodniej części województwa białostockiego do połowy XVII wieku [w:] Nawukowy Zbornik, Białystok 1964, s. 25

⁴ Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959, s. 140

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Makowlanach, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁶ AGAD, Biblioteka Załuskich 205, k. 41v

⁷ Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna parku w Potrubowszyźnie, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁸ Akademia Nauk Kórnik, nr 35 244 i 35 276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

⁹ Gloger Zygmunt, Wesele Babuni [w:] Znad brzegów Narwi, Jednodniówka na dochód Łomżyńskiego Towarzystwa Dobroczynności, Warszawa 1902

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna parku w Sidrze, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹¹ AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, sygn., 1, s. 682-690

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Makowlanach, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 90, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹³ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski, Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 173-174; Polski Słownik Biograficzny, t.; AP Białystok, SPS 17, k. 2

¹⁴ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski, Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 173-174

¹⁵ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski, Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 221

¹⁶ Dzierżyński S., Godlewski J., Szamreto M., Dokumentacja ewidencyjna parku w Makowlanach, Białystok 1975, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Informacje ustne Szumskiego Jerzego

¹⁶ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski, Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 173

¹⁷ Włodek Józef, Nikodem Hryckiewicz i początek niepodległości w ziemi sokólskiej w latach 1918-1919, Tygodnik Powszechny, nr 13 z 16-27 marca 1978 r.

¹⁸ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski, Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 173

¹⁹ AP Białystok, Starostwo Powiatowe Sokólskie, nr 17; CAH w Wilnie, Wojewódzkie Biuro ds. Finansowo Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1, nr 144

²⁰ Bujnowski Walerian, Powiat sokólski, Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 172 i inne

²¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Makowlanach, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

²² AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4

²³ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 134, k. 6

²⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Makowlanach, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

²⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Makowlany. Szczegółowa inwentaryzacja roślinności parku, Białystok 1978, maszynopis w zbiorach Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

²⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Makowlanach, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 90, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Makowlany, józef maroszekKategoria:dworski