Małynka

Ogród dworski – powstały przed 1860 r. w wyniku przebudowy wcześniejszego ogrodu folwarcznego, regularny z elementami kompozycji krajobrazowej

Dawna nazwa: Małynka

Gmina: Zabłudów

Położenie obiektu: nad rzeką Małynką, na wzgórzu, w sąsiedztwie funkcjonującego tu od XV w. młyna, przy gościńcu z Zabłudowa do Jałówki (i dalej do Wołkowyska)

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Małynce - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwotnie funkcjonował w Małynce młyn założony przez jednego z bojarów, należących później do służb bojarskich Aleksandra Chodkiewicza, któremu to w 1525 r. Zygmunt Stary nadał 22 służby bojarskie w Puszczy Błudowskiej. Wśród służb odnotowano dwóch bojarów (Saka i Bramacha), którzy osiedlili się nad rzeką Małynką samorzutnie po 1483 r., a z których Bramach był młynarzem i posiadał młyn na rzece „Małynicy”.¹ Ta osada młyńska (funkcjonująca do 1915 r.), a założona między 1483 a 1525 r. dała podstawę powstałemu tu później folwarkowi.

Założenie folwarku w Małynce można przypisać Aleksandrowi Chodkiewiczowi, który osiedlił się w tych stronach po 1483 roku, a w I połowie XVI w. prowadził intensywną kolonizację nadanych mu przez króla terenów Puszczy Błudowskiej. W wyniku tej kolonizacji powstały dość ludne dobra zabłudowskie (zob. Zabłudów). Należący do tych dóbr folwark w Małynce miał początkowo charakter ściśle użytkowy. Obok zabudowań powstały tam tylko ogrody warzywne wzmiankowane w 1674 r. Po Chodkiewiczach właścicielami dóbr zabłudowskich byli w II połowie XVI w. Pacowie, Sapiehowie, Leszczyńscy i Sanguszkowie, a od 1600 r. aż do początków XIX w. Radziwiłłowie, po nich zaś Demblińscy.²

Rozplanowanie folawarku Małynka w XVIII w. na mapie

Po roku 1812 Małynka została oddzielona od dóbr zabłudowskich (wcześniej folwark ten wydzierżawiano m.in. Borzęckim, wzm. w 1784 r.) i w 1842 r. należała już do Aleksandra i Felicji Kołłątajów.³ W skład tej włości wchodziły wówczas wsie Małynka, Kołpaki, Olszanka i Achramowicze⁴ oraz folwarki Gośno i Ochrymowice (później Achrymowice), a także uroczysko Zatopolany – w sumie 1147 dziesięcin (1561,7 ha) ziemi folwarcznej⁵.

Usamodzielnienie się majątku wpłynęło na wygląd założenia. Nowy właściciel wzniósł tu około 1842 r. murowany pałac i przebudował otaczające go tereny. Nową siedzibę dzieliła na dwie części droga z Zabłudowa do Jałówki. Teren wzgórza położonego na północny-zachód od drogi zajął ogród ozdobny i sad owocowy, a w drugiej części założenia umieszczono za drogą zabudowania gospodarcze i ogród warzywny. Niewielki ogród ozdobny z nasadzeniami m.in. lip, klonów wiązów, wierzb, czeremch i krzewów ozdobnych (lilaków, trzmielin, karagan, róż i innych) posiadał swobodną kompozycję. Posadzone tu pojedynczo i w grupach rośliny otaczały dwór i wnętrze dziedzińca z podjazdem pośrodku. Podjazd obsadzono od południowego-zachodu dwoma szpalerami leszczynowymi. Do podjazdu prowadziła droga obsadzona szpalerami leszczynowymi, a z dworu wyprowadzono widok na sad, dolinę rzeki oraz okoliczne pola. Sad i ogród warzywny zajmowały dwa prostokątne wnętrza leżące po przeciwnych stronach drogi z Zabłudowa do Jałówki. Wnętrza te otoczono szpalerami drzew i krzewów (głownie lilaków), które miały pełnić funkcje osłonowe, ale miały także znaczenie ozdobne. Ogromny sad sąsiadował z osadą młyńską i stawem. Przy drodze dzielącej założenie posadzono aleję drzew różnych gatunków. W części gospodarczej, zlokalizowanej naprzeciw dworu i podjazdu, stało wiele budynków hodowlanych i magazynowych (chlewnie, stajnie, obory i inne), a przy młynie funkcjonował folusz do apretury sukna. Po 1861 r. na północ od części ozdobnej zostały wzniesione czworaki. Całość kompozycji zajęła obszar o powierzchni około 9 ha.⁶

W 1843 r. Aleksander Kołłątaj sporządził testament, na mocy którego dobra Małynka przejść miały po jego śmierci na jego dzieci: Amelię (ur. w 1839 r.) i Zbigniewa (ur. w 1842 r.), ale do czasu ich pełnoletności majątkiem zarządzać miała jego żona Felicja. Zbigniew Kołłątaj przejął majątek w 1872 r. i pozostawał jego właścicielem do 1913 r. prowadząc sukcesywną wyprzedaż gruntów majątku. W 1913 r. Małynkę nabył Tadeusz Tęczyński.⁷ W 1915 r. założenie zostało bardzo zniszczone, m.in. spalono wówczas całą zabudowę. Po wojnie grunty majątku sukcesywnie rozsprzedawano. Znaczną ich część (jednak bez siedziby dworskiej) zakupił wtedy Jan Sosnowski notowany jako właściciel w 1928, 1938 i 1939 r.⁸

Po 1920 r. z funduszy uzyskanych ze sprzedaży gruntów wzniesiono w Małynce nowe budynki gospodarcze, znacznie skromniejsze niż dawne, i jeden czworak. Dworu nie odbudowano. Wzniesiono jedynie (około 1930 r.) w ogrodzie skromny, drewniany dom pozbawiony cech stylowych. W okresie międzywojennym stały tam (wszystkie drewniane) obora połączona z rządcówką, stodoła i czworak (w miejscu, w którym w latach 1861-1915 zlokalizowane były czworaki.⁹

W 1932 r. Małynkę, dwukrotnie wcześniej niszczoną przez klęski żywiołowe, zakupili od Tadeusza Tęczyńskiego Edward i Wanda Gawrońscy. Mieszkali oni w dzierżawionym folwarku Turek koło Pietkowa i nie podejmowali prac zmierzających do renowacji Małynki, której kompozycja ulegała coraz większej dewastacji. Usuwano roślinność ozdobną, teren dawnego dziedzińca przed pałacem został zamieniony na pastwisko, a teren ogrodu ozdobnego zajął sad, w którym dosadzono drzew owocowych. Pozostałe tereny założenia zaczęły zarastać zarośla.¹⁰

W związku z tym, że sytuacja gospodarcza Małynki, mimo stałej sprzedaży ziemi wciąż się pogarszała, majątek został w 1939 r. wystawiony na licytację¹¹, trudno powiedzieć z jakim skutkiem, w każdym razie do 1944 r. jako jego prawni właściciele odnotowywani są Sosnowscy (którzy jak wiemy wcześniej zakupili część dóbr).¹²

W 1939 r. władze radzieckie rozparcelowały majątek i podzieliły teren założenia pomiędzy parobków, a podczas okupacji niemieckiej jeden z parobków (Filon) spalił centrum dóbr. W 1944 r. Małynka została przejęta przez Państwowe Gospodarstwo Rolne Dobrzyniówka¹³, które użytkowało założenie jeszcze w końcu lat 80. XX. PGR zasiedlił w budynku mieszkalnym pełniącym wcześniej funkcję dworu Włodzimierza Prokopczuka, który doprowadził do zniszczenia tego budynku. Sukcesywnie rozebrano też budynki gospodarcze i czworak (sprzedany jednemu z mieszkańców Tylwic na dom mieszkalny). Długoletni proces wycinania starych drzew i brak jakiejkolwiek opieki doprowadziły do zaniku dawnej kompozycji ogrodowej.

Stara aleja dzieląca teren założenia dworsko-ogrodowego w Małynce - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1889

Widok od południowego-zachodu na wnętrze po dawnym ogrodzie dworskim
oraz zachowane stare szpalery i aleję - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1891

Do lat 80. XX w. z kompozycji tej przetrwały tylko fragmenty alei przy drodze dzielącej złożenie (z lipami, klonami i kasztanowcami w wieku 70 do 100 lat), szpalery lilaków wokół terenu dawnego sadu i na granicy dawnej części gospodarczej, zrujnowany dom (dwór) wzniesiony około 1930 r., zarośnięty staw młyński i nieliczne drzewa owocowe. Część dawnego ogrodu ozdobnego zarósł młody zagajnik, a nad stawem i rzeką rozpleniły się olsy. W zasadzie wszystkie stare drzewa (oprócz drzew w alei dojazdowej) zostały do tego czasu usunięte, bowiem najstarsze rosnące wówczas na terenie założenia miały nie więcej niż 50-60 lat i wyrosły z samosiewów lub z odrostów korzeniowych po wyciętych drzewach. Ogółem rosło tu 27 gatunków drzew i krzewów (część pochodziła z naturalnych zbiorowisk).¹⁴

Po zniszczeniu kompozycji obiekt nie pełnił już znaczącej roli w krajobrazie, chociaż przyciągał wzrok zachowany fragment starej alei i nadal można było dostrzec korzystne usytuowanie założenia w krajobrazie.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Zarys dziejów osadnictwa wiejskiego we wschodniej części województwa białostockiego do połowy XVII wieku [w:] Nawukowy Zbornik, Białystok 1964, s. 11

² Miasta polskie w Tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 296; AGAD Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2104, s. 57-58; Manteuffel Ryszard, Historia dóbr zabłudowskich, Warszawa 1975, maszynopis w posiadaniu Józefa Maroszka zam. w Białymstoku; Akademia Nauk Kórnik, nr 35 244 i 35 276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

³ Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 16; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 292

⁴ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5597

⁵ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa 1880-1900, t. XV, cz. II, s. 299

⁶ Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna parku w Małynce, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 91, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Topograficeskaja karta grodnenskoj guberni 1856. Ispravl. po rekognescirovke 1865 i 1866 g, Skala 1:126000

⁷ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 292; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 65

⁸ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 292, 559, 5597, 5830, 6873, 5830, 5937, 8000, 8902, 8912; Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 166; „Słowo:, nr 10 z 30 grudnia 1938 r.

⁹ Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna parku w Małynce, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 91, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁰ Informacje ustne mieszkańców wsi Małynka

¹¹ „Monitor Polski”, nr 93 z 24 kwietnia 1939 r.

¹² CAH w Wilnie, Wojewódzkie Biuro ds. Finansowo Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1. Nr 144, s. 62

¹³ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

¹⁴ Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna parku w Małynce, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 91, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława [w:] studia Podlaskie, t. I

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Małynka, józef maroszekKategoria:dworski