rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeMarkowszczyzna I

Ogród dworski – sześciokwaterowy, renesansowy, ozdobno-użytkowy, powstały około 1530 r., a w wieku XX dwukrotnie przebudowywany

Dawna nazwa: Niewodnica Koryckich

Gmina: Turośn Kościelna

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym ku południowi do rzeczki Turośnianki, w sąsiedztwie gościńca z Turośni do Białegostoku (później obok założenia Markowszczyzna II, powstałego w 1820 r., ale bez związku kompozycyjnego z tym założeniem)

 

Markowszczyzna I plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Markowszczyzźnie I - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu Parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Markowszczyźnie, zwanej pierwotnie Niewodnicą Koryckich powstała około 1530 r. i stanowiła centrum dóbr nadanych w tym czasie Mikołajowi Koryckiemu, wówczas podsędkowi ziemi bielskiej (obejmujących także Tołcze, Trypucie, Niećki i Barszczówkę).1 Właściciel ten energicznie powiększał dobra – już w 1533 r. procesował się z okolicznymi ziemianami z Horodnian o grunty.2 Jego fortuna musiała też wzrosnąć, gdy został starostą suraskim (1537-1540), a później sędzią ziemskim brańskim (1548).3

Rezydencja Koryckich otrzymała renesansowy układ sześciu ustawionych w dwóch szeregach kwater o kształtach zbliżonych do kwadratów, rozdzielonych drogą stanowiącą główną oś kompozycji. W kwaterze północno-zachodniej umieszczono zabudowania rezydencji i ogród ozdobny. Pierwotny murowany dwór wzniesiony (jak wskazują ślady) z cegieł palcówek, zapewne w typie „kamienicy”, wybudowano na sztucznie usypanym i uformowanym w dwa tarasy wzgórzu. O znaczeniu i urodzie tej budowli świadczą odnalezione podczas prac ewidencyjnych w ogrodach bardzo piękne kafle renesansowe wykonane z dużym kunsztem. Pozostałe kwatery były zapewne zajęte przez zabudowania gospodarcze i ogrody użytkowe.4

Po śmierci Mikołaja Koryckiego dobra po nim odziedziczyli synowie Jan i Paweł (wzm. w 1569 r.).5 Już w 1574 r. właścicielem dóbr Niewodnica był Andrzej (syn Jana?)6, który jako jedyny właściciel majątku wzmiankowany jest w 1580, 1581 i 1596 r.7 W pierwszych trzech dziesięcioleciach XVII w. Niewodnica była własnością Jana i Piotra Koryckich8, a część tych dóbr należała do Burzyńskich. Dokonano wówczas podziału dóbr, którego dokładnie nie znamy. W 1676 r. majątek nadal podzielony był na trzy działy, a pierwotne centrum dóbr dzierżyła podczaszyna podlaska – Korycka. Funkcjonowały zatem jednocześnie trzy dwory, noszące nazwy Niewodnica bądź Markowszczyzna. Do pierwszego, którego siedzibą była Niewodnica Korycka (a właścicielką podczaszyna podlaska) należała wieś o tej nazwie oraz wsie Dobra Woda i Janowo (później Iwanówka). Drugi z siedzibą w Markowszczyźnie obejmował Markowszczyznę i wieś Mietlin (później Mince). Trzeci, również określony jako Markowszczyzna obejmował Tołcze i Niećki, a jego właścicielem był Tobiasz Brzozowski cześnik czerniejewski (we dworze tym oprócz jego żony mieszkał także jego dorastający syn Benedykt, późniejszy właściciel tego działu dóbr).9 W roku 1720 odnotowany został jako właściciel Andrzej Smogorzewski, do którego należał zapewne jeden z działów majątku, zaś w 1784 r. w Markowszczyźnie znajdowały się dwa dwory (także dwie karczmy) – jeden IMci Pana Łyszczyńskiego, a drugi IMci Pana Wiszowatego. Jak z tego wynika, w II połowie XVII lub w XVIII w. część dóbr została skupiona w rękach rodziny Łyszczyńskich posiadających Markowszczyznę do 1928 r. Tradycja wiąże z dworem w Markowszczyźnie Kazimierza Łyszczyńskiego (ur. ok. 1634 r., zm. w 1689 r.), myśliciela, ateistę, autora traktatu „De non existentia Dei”, skazanego przez sąd biskupi w 1689 r. (nie znajduje to jednak potwierdzenia w źródłach pisanych).10

Losy szesnastowiecznej kwaterowej kompozycji na przestrzeni XVII i XVIII w. w zasadzie nie są znane. Na podstawie fragmentów tej kompozycji, jakie zachowały się do lat 80. XX w. sądzić można, że pierwotny kwaterowy układ był dość trwały choć oczywiście zachodziły zapewne różne zmiany w obrębie poszczególnych kwater.

W 1797 r. właścicielem Markowszczyzny był cześnik Łyszczyński. Później wymieniani są jako właściciele Ambroży Łyszczyński, deputat białostocki władający majątkiem na początku XIX w., jego syn Adam (ur. ok. 1805 r., zm. w 1879 r.), będący w czasie powstania 1830 r. komisarzem wojennym na Litwie, a później emigrantem i działaczem „Hotelu Lambert”. Wraz z Ambrożym w Markowszczyźnie gospodarzył jego drugi syn Józef Łyszczyński (wzm. w 1812 i w 1819 r.), który przed 1828 r. przejął całość dóbr.11

Z działalnością Ambrożego i Józefa Łyszczyńskich wiązać należy przebudowę założenia. Około 1820 r. założyli oni z bezpośrednim sąsiedztwie starej nową siedzibę, obejmującą dwór (według inskrypcji na drzwiach tego budynku wzniesiony w 1820 r.), ogród o charakterze eklektycznym z dominacją cech parku krajobrazowego i zabudowania gospodarcze, ale ta nowa siedziba nie była kompozycyjnie związana ze starą (zob. Markowszczyzna II). Niewykluczone, że utworzono ją na siedlisku jednej z istniejących w XVII w. Markowszczyzn.12 W źródłach spotykamy wzmiankę, że Ambroży Łyszczyński porzucił starą siedzibę, natomiast jego inny syn Witold urządził w Markowszczyźnie w 1824 r. fabrykę kortów sukiennych czynną do 1856 r., którą następnie przeniesiono do pobliskiej osady młyńskiej w Topolach (zob. Topole), również należącej do dóbr Markowszczyzna.13 Przeznaczenie starej siedziby na fabrykę tłumaczyłoby brak powiązań miedzy starą a nową siedzibą, w tym zajęcie części starego układu kwaterowego przez nowy i staranne oddzielenie widokowe obu kompozycji drzewami i budynkami.

W związku z uruchomieniem fabryki nastąpiły degradacja i przekształcanie starego założenia, jednak nie do końca zniszczono stary układ. Dla potrzeb fabryki wykorzystywano do 1856 r. stare budynki. Nie usunięto jednak starego drzewostanu ozdobnego (wprowadzano też nowe nasadzenia) i częściowo utrzymano sad. Ozdobnie urządzony teren fabryki miał prawdopodobnie podkreślać jej rangę. Na części starej kompozycji, w sąsiedztwie nowej siedziby wzniesiono później czworaki. Obok nich usytuowana była karczma.14

Zapewne po 1856 r. dokonano renowacji starego założenia, w którym zamieszkał chyba młodszy syn Witolda Łyszczyńskiego – Michał. W tym czasie zbudowano tam nowy dwór u podnóża dawnego wzgórza dworskiego, większość zabudowań fabrycznych ponownie zaczęto wykorzystywać jako budynki hodowlane i magazynowe, a przy granicach części dawnych kwater posadzono lipy i jesiony. Wnętrzu kwatery zajętej przez dwór ponownie nadano charakter ozdobny, ale wypełniały je teraz swobodne grupy drzew i krzewów otaczające trawiaste przestrzenie. Jedynie przy granicach tego ogrodu zachowano nasadzenia szpalerowe. Dzięki tym zabiegom część elementów dawnej kompozycji kwaterowej została utrzymana.15

Po śmierci Michała Łyszczyńskiego (ok. 1885 r.) w Markowszczyźnie I zamieszkiwali zarządcy dóbr obejmujących wówczas 1744 dziesięcin ziemi (ok. 2000 ha).16 W 1879 r. zmarł właściciel majętności gen. mjr Stanisław Łyszczyński (syn Witolda, wzm. w 1862 i 1864 r.). Po mim majątek przejął syn – Witold Józefat, po którego śmierci w 1907 r. schedę objął jego syn Witold Stanisław.17 Ten mieszkał stale w Warszawie (gdzie też zmarł ok. 1920 r.). Markowszczyzna przeszła wtedy w spadku na najstarszą z jego trzech sióstr, żonę Stanisława Hryniewicza, adwokata petersburskiego, później (w okresie międzywojennym) kierownika wydziału parcelacyjnego Związku Ziemian w Białymstoku. Sprzedał on w 1928 r. centrum dóbr ks. Łazowskiemu z Jasionówki, który z kolei rozdzielił je między swoje rodzeństwo.18

Nowi właściciele ulokowali tu swoje zagrody rozbierając wcześniej dwór, a następnie przekształcili dawny dziedziniec gospodarczy i część ogrodów w pola uprawne i pastewniki. Do końca lat 80. XX w. z dawnej kompozycji ogrodowej zajmującej niegdyś powierzchnię ok.8,5 ha, przetrwało wnętrze jednej tylko kwatery, dawniej otaczającej dwór. W nim widoczne było stare tarasowe ukształtowanie terenu i było ono otoczone starym szpalerem oraz drzewostanem starej alei. Poza tym wnętrzem ogrodowym zachowały się do tego czasu dwie dziewiętnastowieczne obory, resztki sadu w południowej części założenia, nieliczne stare drzewa przy jego wschodniej granicy oraz gruzy po kilku budynkach dworskich.

Markowszczyzna I

Założenie dworsko-ogrodowe w Markowszczyźnie I - wnętrze dawnej kwatery ozdobnej ogrodu
z zachowaną starą roślinnoscią rosnącą przy granicach tej części założenia - stan z 1988 r.
Fot. Piotr mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2000

Markowszczyzna I

Widok od południa na założenie dworsko-ogrodowe w Markowszczyźnie I - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1891

Starodrzew, skupiony w tym czasie w północno-wschodniej kwaterze dawnego ogrodu i przy wschodniej jego granicy, składał się sadzonych w II połowie XIX w. lip, jesionów, klonów i kasztanowców, wśród których wyróżniały się 3 osiemnastowieczne jesiony, lipa z przełomu XVIII i XIX w. oraz klon, lipa i jesion z I połowy XIX w. Poza tym rosło tu też kilka drzew sadzonych przed 1939 r. Część zachowanej kwatery ogrodu zarosły zarośla, natomiast w otoczeniu sadów i dawnej karczmy rozrosły się grupy krzewów ozdobnych. Ogółem rosło tu wówczas tylko 21 gatunków drzew i krzewów.

Markowszczyzna - plan z ewidencji

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Markowszczyźnie I - stan z 1984 r.
Plan wykonany dla potrzeb dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Markowszczyźnie I  z 1984 r.

Walory, jakie obiekt posiadał w epoce renesansu zostały na skutek zniszczenia całkowicie utracone. W końcu lat 80. XX w. w widokach od północy i wschodu zachowana północno-zachodnia kwatera pierwotnej siedziby rysowała się jako zwarta grupa starych drzew, jednak uwagę zwracała głównie kompozycja nowszej, sąsiedniej siedziby dworskiej, Markowszczyzny II.19

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. II, Warszawa 1910, s. 52

2 Kapica Milewski Ignacy, Herbarz, Kraków 1870, s. 136

3 Akty otnosiasciesia k istoriii iużnoi i zapadnoj Rossii sobrannye i izobrannye Archeograficeskoju Komissjeju, t. 1, Sanktpetersburg 1862, s. 98; Przeździecki Aleksander, Jagiellonki polskie, t. II, Kraków 1869, s. 252; Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII. Cz. III, Warszawa 1910, s. 246-252

4 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Markowszczyźnie I, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 92, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

5 Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S., Semkowicz W., Kraków 1932, s. 259

6 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. II, Warszawa 1910, s. 52, 148-171 i 246, t. III, s. 246-252

7 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. I, Warszawa 1910, s. 113; Piekosiński Franciszek, Wypisy heraldyczne z ksiąg poborowych [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. II, rok 1910, Lwów, s. 10; Kurczewski Jan, Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912, s. 241

8 AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 18 i 36

9 Rejestr pogłównego 1676 r. [w:] Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, rkps 1099, s. 786

10 Nowicki Andrzej, Łyszczyński Kazimierz h. Korczak odmienny [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, Wrocław, s. 609-610; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1885, s. 131-138

11 Paszkiewicz Mieczysław, Łyszczyński Adam (1805-1879) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, Wrocław 1973, z. 4,  s. 608-609; Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 24

12 Szamreto M., Dokumentacja ewidencyjna parku w Markowszczyźnie II, Białystok 1978, , maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia fabrycznego w Topolach, Białystok 1984, , maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Markowszczyźnie I, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 92, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Markowszczyźnie I, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 92, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

16 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 72

17 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 3127, 3177, 6809, 7639 i 8880

18 AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 138 i 135; Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, wizyta generalna kościoła juchnowieckiego 1928 r., k. 13v-16; Informacje ustne Praczuka Alfreda (ur. w 1893 r.), zam. z Mińcach

19 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Markowszczyźnie I, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 92, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Inne źródła:

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1559, k. 137v

AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski Pośrednik Polubowny, nr 16

Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, nr 37

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 112

Opisy parafii dekanaty knyszyńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława [w:] Studia Podlaskie, t. I

Piekosiński Franciszek, Rekcjonarz poborowy województwa podlaskiego [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. II, rok 1911, Lwów, s. 10

Inskrypcje na tablicach epitafijnych na cmentarzu grzebalnym w Niewodnicy Kościelnej

Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe Południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 138 i 202

Mościcki Henryk, Pod znakiem Orła i Pogoni, Warszawa 1915, s. 220

Niesiecki Kasper, Herbarz polski, t. I-X + dodatek, t. V, Lipsk 1879-1908, s. 255

Karte des westlichen Russlands. Kartographische Abtailung d. Konigl. Preuss. Landea-Aufnahrae, b.m., Druk 1915, Skala 1:100000

Karte des Deutschen Resches, Harausgegeben von der Kartogr. Abt. Des Stellv. Generalsstabes d. Armee 1916, b.m., Druk 1916, Skala 1:100000

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Markowszczyzna, józef maroszekKategoria:dworski