Mostowlany

Ogród dworski – barokowy, jednoosiowy, ozdobno-użytkowy, powstały w XVIII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Królowy Most

Gmina: Michałowo

Położenie obiektu: na południe od wsi, na wzgórzu przechodzącym bardziej na południe w skarpę opadającą do doliny rzeki Świsłoczy

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Mostowlanach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Mostowlany, noszące początkowo nazwę Królowy Most były prawdopodobnie początkowo własnością królewską, ale w 1634 r. należały już do Jana Rohaczewskiego.¹ W 1661 r. były siedzibą jednego z kluczy dóbr należących do Szczęsnego Tyszkiewicza (zm. w 1671 r.), chorążego dorpackiego rezydującego w Różanymstoku, a po jego bezpotomnej śmierci przeszły chyba na boczną linię Tyszkiewiczów. W 1715 r. odnotowano tam dwóch właścicieli – Wawrzyńca Racewskiego i Kazimierza Tyszkiewicza. Przed 1775 r. dobra te stały się własnością rodziny Bułharynów, w 1775 r. należały do Heleny Bułharynowej, starościny jałowskiej, wdowy po Pawle Bułharynie (wzm. jeszcze w 1784 r.), a następnie dobra odziedziczył jej syn Paweł (wzm. w 1794 r.), podkoniuszy Wielkiego Księstwa Litewskiego.²

Nie są znane losy ani wygląd pierwotnej siedziby dworskiej w Mostowlanach, natomiast na podstawie zachowanych śladów można stwierdzić, że wykształciła się tam w XVIII w. ciekawa, barokowa kompozycja, zapewne zachowująca pewne elementy kompozycji wcześniejszej. Założenie zajmowało wówczas teren o kształcie zbliżonym do trapezu, którego węższa część zajmowała wzgórze, a szersza graniczyła z łąkami nadrzecznymi. Główna droga dojazdowa wiodła do siedziby dworskiej ze wsi, wkraczała na teren założenia w połowie jego długości i prowadziła na dziedziniec przed dworem wzniesionym na podłużnej osi układu w zachodniej części założenia. Zakończeniem ogrodów od strony rzeki Świsłoczy była podłużna sadzawka także leżąca na tej osi i powiązana widokowo z dworem. Ogrody ciągnące się między dworem a sadzawką podzielone były na regularne kwatery o nieznanym dziś wystroju. Trudno powiedzieć dlaczego nie umieszczono dworu na samym szczycie wzgórza, czyli w południowej części ogrodu. Być może istniały tam jakieś później zniszczone budynki , albo inne elementy pochodzące z wcześniejszego układu przestrzennego. Oprócz budynków folwarcznych przy dworze funkcjonował w tym czasie młyn (wzm. w 1838 r.), który nie był bezpośrednio związany z opisaną kompozycją.³

W I połowie XIX w. Mostowlany przeszły w ręce Szymona i Weroniki Kalinowskich (wzm. w 1838 r.). Ich syn, później znany powstaniec styczniowy „dyktator Litwy” – Konstanty Kalinowski, stracony został w Wilnie w 1864 r.⁴ Kalinowscy, mieszkający początkowo w Mostowlanach przenieśli się później do swojego innego majątku położonego koło Świsłoczy – Jakuszówki, liczącego 226 dziesięcin (ok. 250 ha), gdzie mieściła się ich fabryka wyrobów tkackich.⁵ Mostowlany mające wtedy wraz z folwarkiem Dublany 1331 dziesięcin (1464 ha) zostały w II połowie XIX w. własnością rodziny Korybut Daszkiewiczów, posiadających także Górkę koło Kruszynian.⁶

Po nabyciu przez Daszkiewiczów w Mostowlanach wzniesione zostały nowe zabudowania gospodarcze i czworaki zlokalizowane na północny-zachód od dworu. Ogród zachował regularny podział przestrzenny, chociaż wygląd wnętrz musiał ulec zmianie gdyż dokonano nowych nasadzeń, prawdopodobnie w duchu krajobrazowym.

W początkach XX w. Mostowlany należały do rodziny Rodowickich, rozsprzedającej grunty tego majątku.⁷ W okresie międzywojennym właścicielem centrum dóbr był niejaki Niemczynowicz.

Kompozycja założenia, prawdopodobnie częściowo zniszczona w czasie I wojny światowej, w okresie międzywojennym podupadła i jeszcze przed 1939 r. siedziba ta zaczęła się upodabniać do zagród chłopskich. W 1944 r. znalazła się w granicach ZSRR. Do Polski wróciła w stanie wielkiego wyniszczenia po regulacji linii granicznej w 1950 r. i została przejęta przez Państwowy Fundusz Ziemi, który przekazał teren założenia rolnikowi – Michałowi Arciomczykowi. Ten w 1953 r, rozebrał stary (zapewne osiemnastowieczny) dwór i w jego miejscu ustawił dom drewniany. Stopniowo rozebrano wszystkie gospodarcze budynki dworskie, które zastąpiło kilka nowych. Wycięta została większość drzewostanu i całkowicie zniszczono dawny układ północnej i wschodniej części ogrodu. Zlikwidowano sady, a staw ogrodowy utracił połączenie z rzeką i zaczął zarastać. Miejsce dawnych ogrodów zajęły łąki i pola uprawne.⁸

Do lat 80. XX w. przetrwały tylko ślady dawnej kompozycji zajmującej niegdyś obszar około 5 ha – zarastająca szuwarami sadzawka, część starych drzew na wzgórzu oraz fragmenty starych i młodych szpalerów wierzbowych pochodzących już z czasów dewastacji i przekształceń kompozycji (w części rosnące wzdłuż dawnych granic ogrodu). Starodrzew skupiony w południowo-wschodniej części ogrodu pochodził w tym czasie w większości z końca XIX w. lub z początków XX stulecia i ze względu na spory w nim udział samosiewów nie tworzył wyraźnych układów kompozycyjnych. Wyróżniały się tam tylko dwa kasztanowce o średnicy pni 87 i 90 cm sadzone około połowy XIX w. Ubogi skład gatunkowy drzewostanu urozmaicony był niewielką ilością rosnących w sąsiedztwie domu krzewów oraz zagajnikiem nad sadzawką (łącznie rosły tam 22 gatunki drzew i krzewów). Z zachowanymi starymi drzewami konkurował las sosnowy porastający koronę skarpy nadrzecznej, a pozostałości starych nasadzeń nie odgrywały już w krajobrazie istotniejszej roli.⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, rkps 1775, s. 671-684; Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław-Warszawa-Karków-Gdańsk 1974, s. 131

² Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, cz. I, Warszawa 1987, s. 288; Krakowski Stefan, Wykaz podatku podymnego powiatu wołkowyskiego z r. 1690 [w:] Wiadomości Studium Historii Prawa Litewskiego Uniwersytetu Stefana Batorego, z. 1, Wilno 1938, s. 205 i nast.; AGAD, Biblioteka Załuskich 205, k. 37v; CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 42; Opisy parafii dekanatu wołkowyskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława, maszynopis; AGAD, Księgi ziemskie Sokólskie 1, s. 20; Akademia Nauk Kórnik, nr 35 244 i 35 276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

³ Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mostowlanach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 98, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴ Maliszewski Edward, Przewodnik po Gubernii Grodzieńskiej, Warszawa 1919

⁵ Kordowicz Wiktor, Konstanty Kalinowski, Warszawa 1955, s. 11-22

⁶ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 21

⁷ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. II, Warszawa 1902, s. 356

⁸ Informacje ustne mieszkańców Mostowlan; Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mostowlanach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mostowlanach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 98, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Ciwoniuk Helena, Rozwój osadnictwa w starostwie jałowskim od końca XVIII wieku w świetle toponimii [w:] Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, Warszawa 1983, t. XXXI, nr 1, s. 6