Niewodnica Nargilewska

Ogród dworski – regularny, barokowy, powstały w XVIII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej, ze śladami krajobrazowych przekształceń dokonanych na przełomie XIX i XX w.

Dawna nazwa: w XVI i XVII w. Niewodnica Nargelewszczyzna

Gmina: Juchnowiec Kościelny

Położenie obiektu: na południowym brzegu rzeki Niewodnicy, na zachód od wsi, u zbiegu dwóch lokalnych dróg łączących pobliskie majątki (z Niewodnicy Lewickich do Skrybicz i z Juchnowszczyzny do Juchnowca)

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Niewodnicy Nargilewskiej - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwotnie dwór w Niewodnicy Nargelewszczyźnie był centrum średniozamożnych dóbr szlacheckich, które w końcu XV lub na początku XVI w. należały do Macieja Chłoniewskiego, a następnie do jego córki, a w 1528 r. do jej męża Stanisława Brzoski, dziedzica pobliskiego majątku Niewodnica Brzoszczyńska. Po tym ostatnim Niewodnicę Nargelewszczyznę odziedziczył jego syn Tomasz (wzm. w 1563 i 1566 r.), ożeniony z Jadwigą z Pienickich.

Dwór w Nargelewszczyźnie był jednym z kilku powstałych w dolinie Niewodnicy i noszących miano Niewodnic. Funkcjonowały bowiem także dwory w Niewodnicy Lewickich, Niewodnicy Koryckich, Niewodnicy Brzoszczyńskiej i w Niewodnicy Zalesie, utożsamianej niekiedy w źródłach z Nargelewszczyzną. Później powstał także osobny dział Niewodnicy Kościelnej należącej do dóbr zabłudowskich Radziwiłłów, zwany Niewodnicą Nargilewską.

Coraz większe rozdrobnienie dóbr i nieścisłości nazewnicze w źródłach historycznych utrudniają rekonstrukcję historii i przemian opisywanego tu założenia. W 1568 r. odnotowany został w źródłach Franciszek, syn Piotra z Sokół jako dziedzic majątku Niewodnica Zalesie. W 1595 r. wzmiankowana była w Niewodnicy Małgorzata, córka Stanisława Brzoski, żona Franciszka Sokołowskiego. W 1625 r. występuje jako właściciel Nargelewszczyzny Tomasz Makowski z Makowa (właściciel dóbr Sokoły). W 1635 r. wymienianych jest kilku właścicieli – Jan Brzosko, Wojciech syn Piotra, Balcer Łazewski, Wojciech Brzosko, Felicjan Brzozowski i Anna Kisielnicka. W 1644 r. wymieniono Achillesa Mokrzeckiego, dziedziczkę m.in. Niewodnicy Nargelewszczyzny i Niewodnicy Zalesie, Barbarę, córkę Marcina Kobylińskiego oraz Jana Raykowskiego z synem Andrzejem właścicieli Niewodnicy Zalesie.

W 1676 r. we dworze Naregilewskim mieszkał pan Misiewicz, właściciel Niewodnicy Brzoszczyńskiej i Zalesia, z małżonką Barbarą z Orzeszków i córką. W 1697 r. jako właściciele Niewodnicy Zalesie wymieniani są Jan, syn Bartłomieja Kobylińskiego i Marianna Baykowska, córka Andrzeja Baykowskiego.

W XVIII w. Niewodnica Nargilewska przeszła na własność rodziny Kruszewskich. W końcu XVIII w. należała do Ludwika Kruszewskiego (zm. w 1823 r.), starosty wasilkowskiego, chorążego ziemi bielskiej (wzm. w 1784 i 1811 r.).

Jak się wydaje, do czasu nabycia majątku przez Kruszewskich siedziba w Niewodnicy Nargelewszczyźnie była raczej skromna i dopiero w XVIII w. została przebudowana w duchu barokowym i rozbudowana. Powstał wtedy klarowny barokowy układ przestrzenny składający się z kilku kwater sąsiadujących od północy z trzema wykopanymi nad rzeką stawami. Centralną część kompozycji zajmował sztucznie uformowany taras, na którym stały zabudowania otaczające prostokątny dziedziniec. Pomiędzy drewnianym dworem wzniesionym na kamiennym fundamencie przy północnej pierzei tego dziedzińca, a środkowym stawem, znajdowała się prawdopodobnie ozdobna część ogrodu. Pozostałe kwatery ogrodu, oddzielone od siebie alejami rosnącymi przy drogach wybiegających na groble miedzy stawami, przeznaczono pod uprawy użytkowe. Z dworu rozciągał się daleki widok poprzez rzekę, a i sam dwór był dobrze widoczny z gościńca Bielsk Podlaski – Warszawa. Na osi dworu biegła aleja wiązowa łącząca założenie z drogą prowadzącą ze wsi do Juchnowca. Obok ogrodów istniał też młyn na rzece Niewodnicy. Całość kompozycji zajmowała obszar około 4 ha.

Z powodu udziału Ignacego Kruszewskiego (syna Ludwika) w kampanii napoleońskiej majątek miał zostać skonfiskowany, jednak nie wiadomo czy do konfiskaty doszło, bo w 1818 r. nadal był własnością Kruszewskich. Przed 1828 r. właścicielką Niewodnicy Nargilewskiej została Marianna (lub Marcjanna) Uziębłowa (wzm. też w 1838 r.), która w 1852 r. sprzedała ten majątek Wiktorowi Wacławowi hr Starzeńskiemu (ur. w 1826 r., zm. w 1882 r.), marszałkowi szlachty guberni grodzieńskiej, ożenionemu z Aurorą Pauliną de Bezzi (zm. w 1875 r.). Niewodnica stała się wtedy jednym z folwarków dóbr strabelskich Starzeńskich (zob. Strabla). Jak większość dóbr Wiktora Starzeńskiego Niewodnica Nargilewska została po Powstaniu Styczniowym skonfiskowana i w 1872 r. nadana księżnej Aleksandrze Oboleńskiej, córce Dymitra. Po niej otrzymał te dobra Dymitr Wojekow, syn Mikołaja, od którego w 1890 r. zakupiła je Barbara Puchalska, córka Tichona (wzm. w 1903 i 1906 r.).

W końcu XIX i na początku XX w. kompozycja założenia została przebudowana w duchu krajobrazowym, jednak przebudowa ta nie zlikwidowała regularnych, barokowych podziałów przestrzennych. Pozostały proste drogi wybiegające na groble, stawy, taras, dziedziniec i aleja dojazdowa na głównej osi dworu. Przekomponowano natomiast ozdobne wnętrze ogrodowe opadające do środkowego stawu i dokonano nowych nasadzeń w rejonie kolistego podjazdu, który teraz zajął większość dziedzińca. W 1906 r. na miejscu starego dworu wzniesiono nowy, murowany, neogotycki dwór, który połączono drogami spacerowymi ze stawem i z rzeką, dokonując jednocześnie swobodnych nasadzeń ozdobnych wokół zachodniego stawu, co poszerzyło od tej strony krajobrazową część założenia. Wschodnią jego część zajmował sad.

W 1912 r. Barbara Puchalska rozsprzedała majątek dwunastu rolnikom spod Bielska Podlaskiego, którzy mieli zamiar ulokować we dworze szkołę. Zamiaru tego jednak nie zrealizowali i już w okresie międzywojennym siedziba dworska ulegała postępującemu zniszczeniu. Następowało ono także później, również w okresie po II wojnie światowej, trwając jeszcze w latach 80. XX w.

Do tego czasu dwór został zrujnowany, a inne budynki dworskie rozebrano, wzniesiono natomiast wiele nowych (chłopskich). Stawy zarosły szuwarami, a otoczenie rzeki zarosły olsy. Zlikwidowano aleją dojazdową, a z ogrodów usunięto prawie wszystkie drzewa ozdobne. Oprócz ruin dworu do lat 80. XX w. przetrwały tylko gruzy innych budynków dworskich, fragmenty dróg dojazdowych, sztucznie usypany taras, sad uzupełniony nowymi nasadzeniami oraz zarośnięte trzy stawy. Nieliczne rosnące tu jeszcze stare drzewa ozdobne (wiąz, dwie lipy, jesion i wierzba) pochodziły z przełomu XIX i XX w. Poza tym rosło tu kilka drzew sadzonych przed 1939 r., a w centralnej części dawnego założenia rosło kilka grup starych lilaków.

Położony z dala od uczęszczany dróg, zniszczony i osłonięty od północy lasami obiekt, nie odgrywał już większej roli w krajobrazie.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Metryka Litewska, nr 198, s. 265-266

AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1144

AGAD, Archiwum Starzeńskich h. Bzura z lat 1795-1939, nr 12, k. 1-2

AGAD, Kapicjana, nr 18, k. 204

AP Białystok, Księga grodzka brańska z lat 1640-1641, k. 18

AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, k. 58

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 1230, 5551 i 8295

Soloviejcik, Vidy goroda Belostoka, Białystok 1897, nr D/D9/1130/1-4, N/58/5205/1-6, N/58/5206/1-6, N/58/5207/2-5

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, k. 789

Archiwum Parafii Rzymsko-katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta generalna kościoła juchnowieckiego 1828 r., k. 7, 10v, 16v i 145

Archiwum Parafii Rzymsko-katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta generalna kościoła juchnowieckiego 1831-1832 r., k. 31

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii c Grodenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 72

Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława [w:] Studia Podlaskie, t. I

Piscovaja kniga Grodenskoj ekonomii, Wilno 1881-1882, t. II, s. 491 i 503

Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 52

Russkaja istoriceskaja biblioteka, Petrograd 1915, t. XXXIII, s. 1098

Spisok imeniam severo-zapadnogo kraja podeżascim objazatelnoj prodaże v 2-ch godenyj srok na osnovanii vysocajsago povelenia 10 dekabra 1865 goda. I. Po grodnenskoj gubernii, Wilno 1866, s. 12-13

Informacje ustne Paciejuka J., zam. w Niewodnicy Nargilewskiej

Kaczkowski Józef, Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach roku 1831 i 1863, Warszawa 1918

Polska encyklopedia szlachecka, pod red. Starykoń-Kasprzyckiego S. J. i Dmowskiego N., t. VII, Warszawa 1935-1939, s. 174

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1880-1900, cz. II, s. 382

Grygiel Tomasz, Niewodnica Nargilewska. Dwór, Studium historyczno-architektoniczne, Białystok 1981, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku

Szamreto Marian, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Niewodnicy Nargilewskiej, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 99, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Czarnecka Janina, Inwentarz zespołu akt Archiwum Starzeńkich herbu Bzura z lat 1795-1939, Warszawa 1971, maszynopis w zbiorach AGAD

AGAD, Zbiór Kartograficzny, R. 422-26, Plan Rewersalny Folwaru i Wsi Janowicz Oraz Lasu w Udzielnym Obrębie Widziki zowiący się w Obwodzie i Powiecie Białostockim Sytuowanych, Stosownie do Prawa wieczyście przedażnego przez Generalną Prokuratoryję Dóbr Masy radziwiłłowskiej WW^ym Traczewskim, po ograniczeniu i Okopcowaniu przeze mnie podpisanego w Roku 1820 Sporządzony. Takową Mappę Folwarku Janowicz wraz z udzielną obwodnicą przy prawie mnie przedażnym w Kommisyi dnia dzisiejszego konnotowaną, że Rewersalnie przyjąłem przeświadczamy. Datt 1821 Roku Miesiąca Augusta 3 Dnia. Aeksander Danoski

AGAD, Zbiór Kartograficzny, R. 420-23, Plan Folwarków Hermanowki i Skrybicz z Przynależnościami oraz Folwarku Białegostoczku (1820?)

Zob. też obiekt na mapie z pocz. XIX w.