Nurzec

Park pałacowy – klasycystyczny, osiowy, wieloczęściowy, powstały w II połowie XVIII w. na miejscu wcześniejszej kompozycji barokowej, noszący ślady krajobrazowych przekształceń

Dawna nazwa: Nurzec

Gmina: Nurzec Stacja

Położenie obiektu: na niewielkim wzgórzu otoczonym od północy i zachodu rozlewiskami rzeki Nurczyk, a od południa doliną wpływającego do niej strumienia

Plan założenia pałacowo-ogodowego w Nurcu - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Ziemie te nadał król Kazimierz Jagiellończyk niejakiemu Turowi i powstały tam wsie oraz folwarki (Zubacze, Litwinowicze, Klukowicze, Nurzec, Połowce, Łumna i Myszyce). W 1499 r. Aleksander Jagiellończyk zatwierdził prawo posiadania rozległych dóbr obejmujących Zubacze, Litwinowicze, Mikszyce, Połwicę, Łomnę i Nurzec przez bojarów Korniłę i Iwaszkę Andrzejewiczów, wnuków Tura. O posag z nimi procesowała się wówczas Hanna Wołkowiczówna, żona Jarosława Wołkowicza (której pretensje nie zostały uwzględnione)¹

W XVI w. (zapewne w końcu I połowy tego stulecia) dobra, a przynajmniej ich część, przeszły na własność rodziny Bukrabów, bo w 1567 r. występuje w źródłach Abram Bukraba z Klukowicz i Nurca, stawiający 1 konia,² a w następnych latach inni Bukrabowie noszący przydomki Klukowickich lub Nurzeckiech, co świadczyłoby o tym, że przynajmniej część tej rodziny osiadła w Nurcu.

W I połowie XVII w. Nurzec przeszedł na własność możnej rodziny Kochlewskich.³ W latach 1598-1632 jako właściciel Nurca i Litwinowicz wzmiankowany był Piotr Kochlewski, syn Benedykta, sędzia grodzki brzeski, działacz sejmowy i ariański, który w Nurcu miał rezydencję, w której egzystował nawet zbór kalwiński.⁴ Za czasów Piotra Kochlewskiego (zm. w 1646 r.), fundatora wzniesionego w 1631 r. zboru, musiała powstać w Nurcu barokowa kompozycja ogrodów otaczających dwór. Z tego okresu pochodzi też prawdopodobnie główna oś kompozycji łącząca drogę dojazdową biegnącą między stawami, dwór i ogrody.

W II połowie XVII w. dobra nurzeckie odziedziczyła córka Piotra – Maria, żona Krzysztofa Czyża, która posiadała je jeszcze w roku 1717.⁵

Podczas wojny północnej siedziba nurzecka uległa częściowemu zniszczeniu, a w I połowie XVIII w. weszła w skład dóbr hrabiów Ronikerów herbu Gryf.⁶ W II połowie XVIII w. Michał Roniker, cześnik Wielkiego Księstwa Litewskiego i generał wojsk litewskich (wzm. w 1778 r., zm. prawdopodobnie w 1800 r.) gruntownie przebudował Nurzec. Ten obyty w świecie i bogaty właściciel, spokrewniony z Radziwiłłami i ożeniony z wojewodzianką podlaską Miączyńską⁷ starał się nadać kompozycji duży rozmach i nowoczesny kształt.

„Powstał wtedy klasycystyczny park reprezentujący wysoki poziom sztuki ogrodowej. Otaczał on modrzewiowy pałac o 60 pokojach, połączony ze stojącą obok oranżerią.

Oś główna łączyła aleję dojazdową (odchodzącą od drogi do wsi), groblę między dwoma lub trzema stawami na strumieniu, dziedziniec przed pałacem, pałac, partery ogrodowe, krzyżowy kanał i aleję za kanałem. Partery zajmowały półkoliście zakończone wnętrze otoczone szpalerami grabowymi i przecięte były wzdłuż osi głównej aleją lipową. Oprócz kanału i stawów na strumieniu w ogrodach znajdowały się jeszcze inne stawy i sadzawki, wykopane w pobliżu rzeki. Kanał nazywany krzyżowym posiadał tylko trzy ramiona, z których wschodnie (dłuższe) przecinała droga biegnąca wzdłuż wschodniej granicy parterów. Nad kanałem przerzucony był przy tej drodze mostek. Po zachodniej stronie kanału, na usypanym wzgórzu, stał pawilon ogrodowy (lub altana). Wzdłuż kanału i przez ogrody biegły proste drogi spacerowe. Dwie lub trzy z nich zbiegały się na zakończeniu alei lipowej, posadzonej za kanałem, wzdłuż osi głównej. Niewykluczone, że północna, położona nad kanałem część ogrodu, miała charakter leśny i pełniła funkcję zwierzyńca”.⁸ Brak informacji źródłowych nie pozwala na bardziej szczegółowe poznanie wyglądu ogrodów w tym czasie.

W wieku XIX Nurzec pozostawał własnością Ronikerów, jednak rezydowali oni nie w Nurcu lecz w Wołczynie koło Brześcia Litewskiego. Około połowy XIX w. Nurzec należał do Jana Ronikera, po którym przejęła go Maria z Gartkiewiczów Ronikerowa (wzm. w 1876 r.), która z powodu trudności finansowych zmuszona była do wysprzedawania gruntów (wzm. też w 1888 i 1906 r.).⁹ Część parku została wtedy przeznaczona pod uprawy użytkowe, zmianie uległ wygląd dziedzińca, na którym urządzono podjazd i zlikwidowano jedną oficynę, której pozostałości służyły odtąd jako piwnica. Wzniesiono w zamian nowy budynek kuchenny i wymianie uległa część budynków gospodarczych. Nowe budynki stawiano na terenie położonym na wschód od pałacu i podjazdu, a obok części gospodarczej wzniesiono również czworaki. Miejsce dawnych parterów zajęły trawiaste przestrzenie, na których rozrzucone były kępy kwiatów. Nad kanałem, przy jego wschodnim ramieniu, gdzie biło silne źródło, stały zabudowania gorzelni.¹⁰

Po śmierci Marii Roniker (po 1906 r.) majątek przeszedł na własność jej córki Florentyny Augustyny Marii Narbutt (ur. w Nurcu w 1865 r., zm. w 1928 r.), żony Tadeusza Narbutta. W 1915 r. ewakuowała się ona wraz z czterema synami do Moskwy zostawiając majątek bez opieki. W latach 1915-1922 nastąpiła drastyczna dewastacja kompozycji. W 1920 r. spalony został dwór. W wyniku zniszczeń okrojony i zaniedbany park stał się nieużytkiem, ale funkcjonowały jeszcze sady i ogrody warzywne zajmujące wschodnią część założenia. Do lat 30. XX w. stała jeszcze ogromna stodoła pałacowa, która ostatecznie została zniszczona przez wichurę.¹¹

W 1921 r. powróciła do Nurca Florentyna Narbutt z dwoma synami – Marianem Wiktorem i Gustawem (ur. w 1896 r., zm. w 1940 r.). Trzeci syn Niutek, lotnik, ranny w czasie I wojny światowej przebywał do około 1930 r. w Charbinie, gdzie popełnił samobójstwo. Czwarty – Karol – zginął w czasie działań wojennych.¹² W roku 1921 majątek liczył 457 morgów (256 ha) i składał się z czterech oddzielnych kompleksów: Uroczyska Kaleck-Zaborje (około 53 ha), Uroczyska Cegielnica i Kisielewo Miżygoryi z osadą młynarską (ok. 85 ha), Uroczyska Okólnica (około 30 ha) oraz folwarku Nurzec z zabudowaniami i ogrodami (ok. 60 ha). W specyfikacji podającej powierzchnie gruntów przeznaczonych na różne cele wymieniono m.in. ogrodów warzywnych 2 morgi (około 1,12 ha), sadu 2 morgi (około 1.12 ha), stawów i rzeki 8 morgów (około 4,5 ha) oraz pod budynkami, drogami i nieużytkami morgów 33 (około 18, 5 ha). Od 1924 r. w Nurcu gospodarzył Gustaw Narbutt ożeniony z w 1928 r. z Leokadią Hensel, córką Ignacego.¹³

Aleja w Nurcu około 1929 r. - zdjącie z kolekcji Leokadii Narbutt

Nurzec - aleja i podjazd przed dawną oficyną pełniącą w tym czasie funkcje dworu - stan z około 1929 r.
Zdjęcie z kolekcji Leokadii Narbutt

Narbuttowie zamieszkali w oficynie pałacowej i rozpoczęli odbudowę siedziby. Pałacu nie odbudowano ale wzniesiono drewniane budynki gospodarcze we wschodniej części założenia, obok czworaków. Na wschód od odnowionej oficyny pałacowej, pełniącej teraz funkcje dworu, założono ogród kwiatowy sąsiadujący z częścią gospodarczą i polami uprawnymi, które zajęły miejsce zniszczonych części ogrodu. Posadzono duży nowy ad jabłoniowy (4 tys. drzew). Urządzono kąpielisko nad rzeką i przebudowano system dużych stawów na rzece służących zarówno hodowli ryb, jak i celom rekreacyjnym. Kąpielisko to połączono z podjazdem aleją wiśniowo-czereśniową, a wokół podjazdu i dworu oraz wnętrz dawnych parterów posadzono luźne grupy krzewów ozdobnych i niewielką ilość drzew. Nowe elementy kompozycji sprawiły, że w szczytowym okresie rozwoju założenie zajmowało powierzchnię około 34 ha.

Park w Nurcu - widok na [park i dwór (wcześniejszą oficyną) przez jeden ze stawów - stan z około 1929 r.
Zdjęcie z kolekcji Leokadii Narbutt

Stawy parkowe w Nurcu około 1929 r. - zdjęcie z kolekcji Leokadii Narbutt

Aleja lipowa dzieląca ozdobne wnętrza parku w Nurcu - stan z około 1929 r.
Zdjęcie z kolekcji Leokadii Narbutt

Otoczone z dwóch stron stawami ogrody nabrały wtedy bardziej krajobrazowego charakteru. Przed 1939 r. wykopano jeszcze dwa mniejsze stawy nad strumieniem, na wschód od starych. Oprócz starej alei lipowej dzielącej wnętrze po dawnych parterach istniały wtedy także: aleja sokorowa przy drodze dojazdowej, aleja kasztanowcowa przy drodze do części gospodarczej, aleja brzozowa w parku, aleja wierzbowa przy granicach założenia. Ponadto, wzdłuż drogi do wsi rósł szpaler grochodrzewów i strzyżonych karagan. Ciekawostką była w parku kapliczka z żelaznym krzyżem umieszczona w rozwidleniu konarów jednej ze starych lip rosnących na terenie dawnych parterów. Uwagę zwracały również okazałe modrzewie rosnące wokół dziedzińca, którym nadano imiona członków rodziny właścicieli. Uwagę zwracał także stary modrzew nad kanałem przy głównej osi założenia (ścięty w latach 60. XX w.) Do 1939 r. ogrody były stale pielęgnowane przez zatrudnianego przez Narbuttów ogrodnika.¹⁴

W 1938 r. wywieziono Gustawa Narbutta do Mińska Białoruskiego, a następnie osadzono w Katyniu, gdzie zginął. Jego żonę wraz z synami Leonem i Gustawem w 1940 r. wywieziono do Kazachstanu skąd wrócili w 1946 r. Po wkroczeniu do Nurca w 1939 r. wojska radzieckie wycięły sad i część drzew ozdobnych. W 1941 r. wrócił do Nurca brat zamordowanego Gustawa – Marian, który gospodarował tu do 1944 r., a następnie wyjechał do Bielska. W 1944 r. rozpoczęto parcelację majątku liczącego wtedy 93 ha – rozparcelowano wówczas pomiędzy 27 chłopów 84 ha.¹⁵ Pozostałą część obejmującą teren założenia dworskiego przekazano Spółdzielni Produkcyjnej w Tymiance, która użytkowała obiekt jeszcze w latach 80. XX w.

Park pałacowy w Nurcu - widok z parku na dolinę rzeki - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1865

Park pałacowy w Nurcu - teren starego sadu - stan z 1988 r.
Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ BIałystok, nr D 1866

Po parcelacji nastąpiła szybka likwidacja kompozycji ogrodów, których tereny przystosowano do celów rolniczych lub zamieniono na pastwiska. Około 1950 r. i w latach następnych rozebrano dwór (pierwotnie oficynę) i wszystkie inne zabudowania dworskie, ze stawów spuszczono wodę i wyłapano z nich ryby, co spowodowało spłycenie i zarastanie tych zbiorników szuwarami i olsami.¹⁶

Wnętrze parku w Nurcu - widać okazałe stare modrzewie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 1867

Kanał w parku pałacowym w Nurcu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1870

Do lat 80. XX w. przetrwały w Nurcu tylko szczątki okazałej niegdyś kompozycji – fragmenty alei dojazdowej, dwa zarośnięte stawy, zaniedbany kanał, fundamenty po niektórych budynkach, część szpalerów grabowych otaczających wnętrza dawnych parterów ogrodowych, przerzedzona już aleja lipowa dzieląca to wnętrze, niektóre drogi dojazdowe i nieliczne pojedynczo rosnące stare drzewa. Część terenu zajęły zarośla i olsy nadrzeczne.

Park pałacowy w Nurcu - grobla między stawani podkreślająca głowną oś kompozycji - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1871

Roślinność obiektu składała się w tym czasie z 32 gatunków drzew i krzewów, a wśród drzew starych przetrwała mimo zniszczeń część drzew osiemnastowiecznych: kilka lip i klonów z alei dojazdowej, drzewa alei lipowej we wnętrzu parterów, 3 stare modrzewie rosnące dawniej w otoczeniu dworu, topola czarna o średnicy pnia 200 cm rosnąca nad stawem. Inne stare drzewa pochodziły z dziewiętnastowiecznych uzupełnień lub nasadzeń dokonywanych w II połowie tego stulecia i w okresie międzywojennym. Sprzed 1939 r. pochodziła też niewielka ilość krzewów ozdobnych zachowanych na terenie parku.

Park pałacowy w Nurcu - stara aleja lipowa podkreślająca główną oś kompozycji - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1868

Daleko posunięte zniszczenie obiektu sprawiło, że jego funkcje w krajobrazie znacznie zmalały, chociaż samo wnętrze parku przedstawiało się mimo zniszczeń dość malowniczo i rozciągało się stąd kilka widoków na okoliczne pola, wieś oraz dolinę rzeki. Z zewnątrz pozostałości dawnych ogrodów były częściowo zasłonięte olsami.¹⁷

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AGAD, Metryka Litewska, nr 191 A, s. 115; Akty Litovskoj metryki, t. II, wyd. Leontovic F. J., Warszawa 1896, s. 26-27, nr 479; Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, Wrocław 1977, s. 14-15

² Ruskaja Istoriczeskaja biblioteka, t. XXXIII, Petersburg 1915, s. 446, 1190, 1197 i 1202

³ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XV wieku, Wrocław 1951, s. 92-94; Niesiecki Kasper., Herbarz Polski, t. V, Lipsk 1879-1908, s. 143; Akty izdavajemyje Vilenkoj Archeograficzeskoju Komissijeju dla razbora drevnich aktov, t. XII, Wilno 1865-1914, s. 450

⁴ Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. III, Warszawa 1983, t. III, s. 198-581; Trawicka Zofia, Kochlewski Piotr h. Prawdzic [w:] Polski słownik Biograficzny, t. XIII, Wrocław 1967, s. 216-217; Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XV wieku, Wrocław 1951, s. 92-94

⁵ AGAD, Metryka Litewska, nr 191 B, s. 193-194

⁶ Niesiecki Kasper, Herbarz Polski, t. VIII, Lipsk 1879-1908, s. 139

⁷ Niesiecki Kasper, Herbarz Polski, t. VI, Lipsk 1879-1908, s. 376

⁸ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 79, s. 20; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 102, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁹ AGAD, Archiwum Starzeńskich h. Bzura z lat 1795-1939, dz. XXIII, teka 6, plik 1, s. 74; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 145

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 102, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹¹ Inskrypcja na krzyżu nagrobnym Florentyny z Ronikerów Narbuttowej na cmentarzu przy kościele parafialnym w Milejczycach

¹² Informacje ustne Narbutta Gustawa, zam. w Bielsku Podlaskim oraz Narbutt Leokadii, zam. w Warszawie

¹³ AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 209-211; Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem, dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 139; Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. II, Warszawa 1908-1910, s. 10-11

¹⁴ Informacje ustne Narbutta Gustawa, zam. w Bielsku Podlaskim, Narbutt Leokadii, zam. w Warszawie i Mańko Józefa, zam. w Nurcu; Fotografie założenia dworsko-ogrodowego w Nurcu około 1929 r., Kolekcja Narbutt Leokadii, zam. w Warszawie;

¹⁵ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku, Wydział Urządzeń Rolnych, nr 39; Bończak-Kucharczyk Ewa, Zieleniewski Jerzy, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nurcu, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁶ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 39, nr 323-324v.; Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych, nr 3434; Fotografie z lat 60. XX w. przedstawiające dwór i otoczenie dworu w Nurcu, Kolekcja Narbutta Gustawa, zam. w Bielsku Podlaskim

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Zieleniewski Jerzy, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nurcu, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 102, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, Nurzec, józef maroszekKategoria:pałacowy