rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeOrla

Ogród folwarczny – kwaterowy, użytkowy, powstały w latach 1616-167 jako część gospodarcza rezydencji magnackiej, przebudowany po 1855 r.

Dawna nazwa: Orla

Gmina: Orla

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym do rzeki Orlanki, w sąsiedztwie dużego stawu rybnego, po przeciwnej stronie rzeki niż rezydencja i miasto

 Orla - plan

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Orli - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

 

Kompozycja folwarku w Orli powstała w latach 1616-1617 podczas przeprowadzania pomiary włócznej w radziwiłłowskich dobrach orlańskich. Rozmierzono wtedy nową część gospodarczą z zabudowaniami folwarcznymi i ogrodami użytkowymi, którą zlokalizowano po przeciwnej stronie rzeki Orlanki niż rezydencja i miasto, Folwark graniczył z gościńcem Bielsk – Brześć i otaczały go z trzech stron pola orne, a z czwartej łąki i rozlewiska nadrzeczne. Rejestr pomiarowy, jaki zachował się z tych czasów stwierdzał, że (oprócz budynków i innych elementów) były tu m.in. „ogródek mały dla jarzyn morgów 2” (1,1 ha) oraz „nowo zaczęty ogród z rowami, około kopany dla jarzyn morgów 4, prętów 2” (około 2,5 ha).1

Założony wówczas ogród przetrwał w swych pierwotnych granicach do lat 80. XX w.

Przy jego rozplanowaniu bazowano na renesansowych zasadach planowania siedzib dworskich, toteż ogród otrzymał kształt zbliżony do kwadratu i zapewne podzielony był na kwatery, jednak o podziale tym nic bliższego nie da się obecnie powiedzieć. Ogród ten miał jednak w XVII i w XVIII w. wyłącznie użytkowy charakter, gdyż przy rezydencji funkcjonowały pięknie skomponowane i urządzone włoskie ogrody kwaterowe, tak ozdobne, jak i użytkowe. Potwierdzają to inwentarze z różnych lat okresu od 1616 do 1685 r. W 1635 r. znajdowały się w folwarku orlańskim liczne zabudowania (dom gospodarski, sernik, stajnia, obora, stodoła, odryna i spichlerz), a całość zabudowy ogrodzona była dylowaniem.

Całość kompozycji orlańskiej była bardzo skomplikowana i w okresie powstawania folwarku składała się z wielu elementów:

rezydencji przy gościńcu Bielsk – Brześć, po jego lewej stronie, na wschód od Orlanki,

nowo powstającego folwarku, również przy gościńcu Bielsk – Brześć, po jego lewej stronie, ale na zachód od Orlanki (czyli opisywanego tu założenia),

starego folwarku, usytuowanego prawdopodobnie przy drodze z części rezydencjonalnej do Werweczek (w XX w. Antonowa),

zwierzyńca brzozowego, tamże, ale bardziej w stronę Antonowa, być może w miejscu obecnego cmentarza grzebalnego,

siedziby zboru kalwińskiego, stojącego przy gościńcu Bielsk – Brześć, po jego lewej stronie,

siedziby cerkwi unickiej, przy gościńcu Bielsk – Brześć, po jego prawej stronie,

wolnego terenu po zlikwidowanej osadzie ogrodników dworskich, leżącego w sąsiedztwie zboru kalwińskiego, przy gościńcu Bielsk – Brześć, po jego lewej stronie,

wolnego terenu za starym folwarkiem, zapewne po przeniesionych stąd zabudowaniach, zlokalizowanego od strony Antonowa,

miasta Orla.

Opisanie w tym czasie terenów wolnych wiązało się zapewne z planami dalszej rozbudowy na tych terenach.2 Całość tej zabudowy i kompozycji ogrodowych już nie istnieje. Uległa zniszczeniu w XVIII w., a niektóre elementy wcześniej (np. zbór kalwiński w 1685 r. już nie istniał), m.in. znaczne szkody poczynione zostały w 1734 r. przez konfederację mazowiecką – stronników Leszczyńskiego.3 Do zniszczeń przyczyniło się też wzięcie w 1693 r. majętności w zastaw przez Stefan Mikołaja Branickiego.4

Jak na to wskazują opisy zawarte w siedemnastowiecznych inwentarzach, folwark orlański nie był związany kompozycyjnie z rezydencją, od której leżał w oddaleniu około kilkuset metrów. W 1655 r. był on opisywany następująco. „Opisanie budynków folwarku orlańskiego. Idąc ze dworu do folwarku ulica, po stronach dylowanie. Na środku tej ulice wrota wielkie na biegunach. Przyszedłszy do folwarku dom stary gospodarski… Za tym domem nad rzeką browar… Od tego browaru po lewej stronie drzwi na biegunach z zaczepką i probojem, na górze sernik z ganeczkiem… Ten sernik słomą pokryty. Idąc od tego sernika po lewej ręce wozownia… Od tej wozowni po lewej ręce stodoła. Do niej wrót pięcioro… Wróciwszy się nazad po prawej stronie spichlerz. Idąc od tego spichlerza do dworu wrota, które zepsowane, gontami pobite, naprawy potrzebują. Od tych wrót mimo spichlerza aż ku piekarni koło ogrodu tak dilami staremi jako i nowemi nowo zagrodzony. Młyn pode dworem niedawno zbudowan i dranicami pobity o dwu kołach”. Zabudowa gospodarcza była więc usytuowana przy prostokątnym dziedzińcu, przegrodzonym i z wyodrębnionym dworem. Przed 1655 r. pojawił się też w sąsiedztwie folwarku nowy element – osada młyńska.5 Równie lakoniczny opis folwarku znajdujemy w inwentarzu z 1685 r. „Wyszedłszy z dworu [rezydencji] za wrota ku miastu, obróciwszy się w lewo przez gościniec, który idzie z Orla do Bielska wrota dwoiste z fortą i kratą drewnianą… Przychodząc w gumno drugież takież wrota z kratą… Od tych wrót idąc w lewo spichlerz… stodoła… szopa… kurnik… obora… browar…”. Jak widać kompozycycja folwarku nie uległą do tego czasu większym zmiano. Poza tym, od kuchni, która stała na palach na stawie młyńskim, do folwarku wiodła odrębna droga, zaś: „Od kuchni idąc w dwór, w lewą rękę dom urzędniczy. Przed tym domem ganek o 8 słupach gontami kryty…”.6

Od 1591 r., przez cały prawie wiek XVII dobra i folwark Orla pozostawały w rękach Radziwiłłów – kolejno Krzysztofa Mikołaja (zm. w 1605 r.), jego syna Krzysztofa (1603-1640), Janusza (1640-1655), Bogusława (1655-1669), następnie Ludwiki Karoliny Hohnzollern, margrabowej branderburskiej. Od 1695 r. do początku XIX w. majętność orlańska znajdowała się w posesji zastawnej u Branickich i należała kolejno do Stefana Mikołaja, następnie w latach 1709-1771 do Jana Klemensa, a później od 1771 r. do 1808 r. do jego żony Izabeli z Poniatowskich Branickiej. Podczas posesji zastawnej Branickich (zapewne w 1734 r.) doszło do prawie całkowitego zniszczenia rezydencji oraz do dewastacji folwarku, a pożar w 1800 r., który zniszczył całość zabudowań dworskich, dopełnił dzieła zniszczenia.7

W 1808 r. dobra orlańskie ponownie wróciły do Radziwiłłów – odzyskał je Dominik Radziwiłł (zm. w 1831 r.). Podczas ich przejmowania nie opisano już zabudowań rezydencji, a teren po niej nazwano „Starym Dworem”. Stwierdzono natomiast, że pod zabudowaniami pozostawało przeszło 6 morgów (około 4 ha).8 Widocznie po zniszczeniu rezydencji rozbudowano folwark, który przejął rolę centrum dóbr. Jednakże już w 1810 r. niemal cała zabudowa folwarczna spłonęła.

Po pożarze prowadzono intensywne prace budowlane, a stan po nich przedstawia inwentarz z roku 1818. Zbudowano wówczas nowy drewniany dwór „z wystawą” kryty gontami, a także lodownię, „sklep” (czyli piwnicę) na warzywa, lamus, spichlerz, stajnię, browar piwny, wozownię, chlewy, szopy i młyn wodny. Otoczenie budynków było bardzo skromne. „Ogrodu fruktowego żadnego nie ma. Stawów 2 zarosłych, sadzawek nie ma i upustów nie ma. Mostów 4 z groblami. Ogrodów ekonomicznych – te wynoszą morgów 9. Chmielnik w tych dwóch ogrodach zostający na nowo założony wynosi na tryczek 500”. Posadzono wówczas nowe drzewa na granicy założenia, o czym napisano następująco. „Ogrodzenia folwarkowego nie ma. Lipy i topole nowo powkopywane z jednej strony folwarku znajdują się”.9

Po śmierci Dominika Radziwiłła Orlę odziedziczyła jego córka Stefania, zamężna za Ludwikiem Wittegenstein (w 1833 r.). Później dobra te przeszły na Lwa ks. Wittegenstein i jego syna Piotra (przed 1863 r.), który w roku 1882 ofiarował je swojemu bratu Fiodorowi. Ten ostatni sprzedał je w 1894 r. Aleksandrowi Patonowi.10

Lata 60. XIX w. to okres szczytowego rozwoju kompozycji folwarku. Stan w tym czasie obrazuje inwentarz a 1863 r. następująco. „ Budowle tego folwarku stanowią czworobok, którego trzy boki – od wschodu, północy i zachodu są prawie całkowicie zapełnione a z czwartej południowej istnieje tylko na rogu stajnia, dalsza zaś część tego boku stoi otworem. Z tej też strony od traktu bielskiego prowadzi droga do dworu”. W inwentarzu wymieniono następujące budynki skupione wokół kilku dziedzińców różnej wielkości: oficynę, domek stary, dom ekonomiczny, chlewik, kuchnię czeladną, starą stajnię, lamus, sklep, 2 spichlerze, stodołę, owczarnię (zbudowaną 14 lat wcześniej), szopę na maneż (zbudowaną 20 lat wcześniej), stajnię z wozownią, szopę z oborą, spichlerzyk, owczarnię drugą zawaloną, owczarnię trzecią nową, stajnię nową, studnię do pojenia dobytku, piwnicę na wódkę, lodownię, kuźnię starą. Opisano także studnię do pojenia dobytku oraz studnie nowo ocembrowane. Oprócz tego w odległości kilkudziesięciu kroków od lodowni i kuźni po prawej stronie drogi koszelowskiej znajdował się osobny dziedzińczyk, przy którym stały: gorzelnia, wołownia stara, chlewek dla nierogacizny, sklepik mały, młyn deptak i bednarnia. Nadal istniał dwór z 1810 r., ale powiększony, gdyż napisano, że „po dokonanej przed rokiem restauracji składa się dwóch budynków – starego i nowego stykających się ze sobą, jedną całość stanowią, ale budynek nowy nie jest prostym przedłużeniem starego na tej samej linii tylko łączy się z nim podłużną stroną i wystając szczytową ścianę formuje z frontem starego domu załom czyli skrzydło pod kątem prostym”. Obie te części dworu stały na podmurowaniu, przy czym stara była pokryta słomą, a nowa gontami. Obie części zbudowane były z pięciocalowych bali sosnowych, stara miała rozmiary 28 na 13 łokci litewskich, a nowa 31 na 14 łokci litewskich. W pewnej od dworu odległości usytuowany był przy dziedzińcu duży zespól budynków gospodarczych. „Ogród fruktowy folwarku orleńskiego za dworem od strony północnej rozciągający się może mieć rozległości do 4 morgów [czyli tyle samo, ile miał ogród w 1616 r. - przyp. J.M.] a jest jeszcze zamiar powiększenia go o drugie tyle powierzchni. Założony od 3 lat i podzielony na kwatery obsadzone drzewami fruktowymi”. Funkcjonowała tu też szkółka drzew owocowych. Poza tym: „Część kwater przeznaczono na warzywa, a ku końcom ogrodu, w stronie północnej inspekta o 6 skrzynkach,,, i tuż przy inspektach bardziej ku północy mała sadzawka zarybiona, do której woda przychodzi kanałem ze stawu na rzece Orlance. Ze strony wschodniej i północnej ogród przedzielony rowem od olszyny i pola, a od strony zachodniej linia jego oznaczona także rowem i płotem żywym z grabiny kończącym się koło dworu szpalerem leszczyny. W stronie zaś południowej zamykają go budowle dworskie… płot zwyczajny z kołków i chrustu, a w części ku rzece płot żerdziowy. W różnych punktach ogrodu są 3 altanki grabiną wysadzane, a blisko wejścia z dziedzińca między lamusem i starą stajnią niektóre ulice wysadzane agrestem i malinami”. Poza tym przy stawie między dworem a miasteczkiem istniał staw obszerny przy młynie wybudowanym w 1814 r. Nad stawem młyńskim rósł wtedy ols przeznaczony do trzebieży.11

Aleksander Paton przystąpił do sprzedaży gruntów majtku. Występuje on jako właściciel jeszcze w latach 1894-1895, ale przed 1914 r. majątek został rozsprzedany.12 Do tego czasu rozebrano część zabudowań gospodarczych, a w miejscu gumien folwarcznych powstała kaflarnia ulokowana tu przez nabywcę części majątku – Żyda Wajnsztajna. Pozostał sad i nasadzenia ozdobne przy jego granicach. W 1915 r. pozostałe budynki folwarczne uległy zniszczeniu.

W okresie międzywojennym zostały wzniesione nowe zabudowania kaflarni, a także dom mieszkalny właściciela (na miejscu starego dworu), sad zaś uległ dewastacji. Proces niszczenia dawnej kompozycji postępował przez cały okres międzywojenny (w 1928 r. Księga adresowa Polski już nie wymieniała tego majątku ani jego właściciela), a także w latach II wojny światowej i w okresie powojennym oraz trwa do dziś. Część budynków kaflarni, (która od 1939 r wraz terenem dawnego założenia stanowiła własność państwową) została zniszczona w czasie II wojny światowej. Po II wojnie światowej wzniesiono w zachodniej i południowej części założenia nowe budynki i urządzenia kaflarni.13

Orla 1

Teren dawnych ogrodów folwarcznych w Orli - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1833

Do lat 80. XX w. oprócz budynków kaflarni wzniesionych po II wojnie światowej, stały tam jeszcze murowany budynek mieszkalny z około połowy XIX w., tzw. praczkarnia (w inwentarzu opisywana jako mały domek) oraz 3 budynki kaflarni z lat 20. XX w (2 drewniane i 1 murowany). Na zapleczu kaflarni można było odnaleźć pozostałości ogrodu, którego historia sięga 1616 r. – rosnące tam szpalery i rzędy drzew oraz rów i sadzawki pozwalały na odczytanie dawnych granic tego ogrodu. W jego kwadratowym wnętrzu przetrwały też resztki sadu sadzonego na początku XX w. W sumie jednak rosło w tym czasie na terenie założenia zaledwie 17 gatunków drzew i krzewów. Najstarsze drzewa pochodziły z nasadzeń dokonywanych w 1818 r. – były to lipa o średnicy pnia 95 cm rosnąca w południowo-zachodniej części wnętrza dawnego ogrodu, 2 kasztanowce o średnicach pni około 70 cm, rosnące przy fundamentach budynku ekonomicznego oraz dwie topole czarne o średnicy pni 140 i 160 cm, rosnące przy drodze. Rosły tu także drzewa sadzone w 1855 r. – graby w szpalerach wyrosłych z dawnych żywopłotów i czeremchy. Poza tym rosły młodsze drzewa posadzone w okresie międzywojennym w otoczeniu domu właściciela kaflarni stojącego na południe od ogrodu i zwracał uwagę rosnący przy granicy kaflarni szpaler robinii akacjowych.

Orla - plan z ewidencji

Plan założenia fowarczno-ogrodowego w Orli - stan z 1985 r.
Plan wykonany dla potrzeb dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Orli z 1985 r.

Orla 2

Resztki starych szpalerów i alei otaczających dawny ogród folwarczny w Orli - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1834

Oddalone od miasta i oddzielone od szosy lubelskiej zabudowaniami, pozostałości dawnego ogrodu, nie pełniły już w krajobrazie żadnej szczególnej roli.14

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2003-2904,

2 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2903-2904, dz. XXV, nr 2906 i 2912

3 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 216, s. 1-4, nr 280, s. 82 i 103

4 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 290, s. 5 i 12-13; AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2804, k. 4

5 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2906, k. 16v-18

6 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2912, k. 3-3v

7 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 290, s. 5 i 12-13; AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2903 i 2914/1; AGAD, Księgi grodzkie brańskie, nr 6, k. 276-281

8 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2914/1

9 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2915, s. 73-79

10 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2933, s. 3-33; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 2836, 10.864, 16.203

11 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2923, s. 3-33; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 452-30

12 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 2836, 10.864, 16.203

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Juchniewicz Ewa, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Orli, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Juchniewicz Ewa, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Orli, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 105, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Inne źródła:

Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 61

Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 57

Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, t. I-II, Warszawa 1959

Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I-III, Warszawa 1908-1910, cz. II, s. 251, cz. III, s. 5

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Orla, józef maroszekKategoria:folwarczny