Ostrówki Kolonia

Ogród dworski – eklektyczny, ozdobno-użytkowy, łączący elementy regularne i swobodne, powstały w latach 80. I 90. XIX w. z przebudowy wcześniejszej kompozycji folwarcznej

Dawna nazwa: Ostrówki

Gmina: Zabłudów

Położenie obiektu: wśród pól i dawnych wsi bojarskich, w pobliżu niewielkiego strumienia

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Ostrówkach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Folwark Ostrówki powstał po potopie szwedzkim, wchodził pierwotnie w skład dóbr zabłudowskich Radziwiłłów (zob. Zabłudów) i leżał na skraju tych dóbr. Pierwsza wzmianka o tym folwarku pochodzi z roku 1674, kiedy to pełnił on funkcje wybitnie utylitarne, ale rozplanowano go porządnie. Zajmował kwadratową przestrzeń podzieloną na regularne kwatery, których wnętrza zajmowały sady i warzywniki. Pozostałe części folwarku zajmowały zabudowania gospodarcze, a wśród nich stał zapewne dwór rządcy. Poszczególne kwatery oddzielone były od siebie szpalerami drzew lub alejami, ponadto cały ogród otoczono rowami z wodą. Główny dojazd do folwarku prowadził drogą łączącą założenie z wsią Ostrówki i z centrum dóbr w Zabłudowie. Dochodziła ona do folwarku od północy i przecinała go wzdłuż stanowiąc jedną z osi podziału kwaterowego. Inna droga, prowadząca ze wsi Pawły do Miniewicz, biegła zachodnią granicą kompozycji.¹

W latach 30. XIX w. Ostrówki usamodzielniły się, stając się centrum niewielkiego majątku, co spowodowało zapewne nadanie im bardziej reprezentacyjnego wyglądu. Nie zachowały się jednak przekazy dotyczące tego okresu rozwoju założenia.

Po 1861 r., gdy folwark został pozbawiony pańszczyźnianej siły roboczej, wzniesiono w Ostrówkach czworaki oraz towarzyszące im budynki gospodarcze. Obok nich założono ogrody warzywne. Budynki te i ogrody zlokalizowano po przeciwnej niż stary ogród drodze do wsi Pawły. Powstała w ten sposób zupełnie nowa część założenia.²

Lata 80. i 90. XIX w. to okres kolejnej przebudowy założenia. Należało ono wtedy do gen. mjr. Konstantego Frybesa (wzm. w 1886 i 1889 r.).³

Powstał tam wtedy na osi drogi dojazdowej ze wsi nowy murowany dwór mieszczący 24 pokoje, którego osobliwością było akwarium umieszczone na suficie jednego z pomieszczeń. W tym samym czasie na południe od ogrodów wzniesiono kompleks imponującej wielkości budynków gospodarczych i zabudowań gorzelni. Kwadratowy teren pierwotnego folwarku został teraz w całości wykorzystany przez ogród, któremu nadano szereg cech ozdobnych. Przed dworem urządzony został eliptyczny podjazd, wokół którego, podobnie jak wokół dworu, posadzono grupami drzewa i krzewy – żywotniki, lipy, grochodrzewy, róże, śnieguliczki, modrzewie i inne. Mimo to ogród zachował regularny charakter, gdyż otoczony był szpalerami drzew i podzielony aleją lipową (biegnącą teraz wzdłuż wschodniej elewacji dworu). Od północy ogród zamykała trzyrzędowa aleja, w której obok starego szpaleru lipowego posadzono dwa rzędy młodych drzew. Ponadto większość wnętrz ogrodu zajmował sad, dookoła którego biegły drogi spacerowe. Całość założenia zajęła około 8,5 ha.⁴

Rozwój siedziby dworskiej pozostawał w sprzeczności z ogólnym regresem gospodarczym majątku i ciągłą rozsprzedażą jego gruntów. W końcu zostały też sprzedane w 1899 r. same Ostrówki, które nabył M. Koszelew. Od tego czasu były często nazywane Koszelewszczyzną.⁵

W 1910 r. nabył te dobra Terenti Burkułak, któremu służyły one głównie na spłatę długów.⁶ Po 1914 r. rozebrał on wszystkie zabudowania dworskie i sam dwór (około 1915 r.), po czym część uzyskanej z rozbiórki cegły sprzedał, a z części wzniósł 4 nowe budynki mieszkalne. Kolejne zniszczenia nastąpiły po 1915 r., kiedy to właściciele opuścili majątek udając się do Rosji.⁷

Okres międzywojenny i lata II wojny światowej przyniosły dalszą dewastację założenia w Ostrówkach, które po rozparcelowaniu siedliska dworskiego przystosowywano do potrzeb gospodarki chłopskiej. Proces ten trwał także w latach powojennych, toteż w latach 70. XX w. rozebrano ostatnie budynki dworskie – czworak i oborę fornali.⁸

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Ostrówkach Kolonii - stan z 1983 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Ostrówkach Kolonii z 1983 r.

Widok ogólny z założenie dworsko-ogrodowe w Ostrówkach od północnego-wschodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2243

Do końca lat 80. XX w. przetrwały resztki kompozycji ogrodu zajętego w części przez zagrody chłopskie. Czworoboczny teren starego ogrodu otaczały z trzech stron szpalery drzew lub ich odrosty. Przy północnej granicy założenia zachowała się część trzyrzędowej alei, a przed porośniętymi przez drzewa gruzami dworu widać było resztki nasadzeń ozdobnych, niegdyś otaczających wnętrze podjazdu – kilka żywotników, skupiny drzew (w dużej mierze samosiewów) – a także zarośla. Przy drodze dojazdowej ze wsi wyróżniały się w tym czasie dwie okazałe topole bujne, zapewne pozostałe z dawnej alei, posadzone w I połowie XIX w. Nadal też rosło przy granicach ogrodu sporo drzew sadzonych na przełomie XIX i XX w. – lip, kasztanowców, klonów, wiązów i grochodrzewów, którym towarzyszyły młode samosiewy i odrosty korzeniowe. Korzystnie prezentowały się tam nieliczne topole, lipy i klon, posadzone w II połowie XIX w. Łącznie z nasadzeniami owocowymi rosło na terenie założenia 28 gatunków drzew i krzewów.

Widok na wnętrze ogrodu dworskiego w Ostrówkach od południowego-zachodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2244

Cała opisana roślinność tego szczątkowo zachowanego założenia dość dobrze prezentowała się w krajobrazie. Była w tym czasie od północy i wschodu dobrze widoczna wśród pól, zwłaszcza od strony wschodniej. Obiekt leżał jednak z dala od uczęszczanych dróg, co pomniejszało jego znaczenie widokowe.⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2104; Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji  Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka-Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostrówkach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 107, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

³ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 65

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka-Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostrówkach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 107, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 6332

⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 7201-7203, 7634, 7749, 7927, 7959, 8037

⁷ Informacje ustne Burkułaka Stefana, zam. w Ostrówkach Kolonii

⁸ Informacje ustne Iwanowicz Antoniny, zam. w Ostrówkach Kolonii

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka-Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostrówkach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 107, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), s. 16

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Ostrówki KoloniaKategoria:dworski