rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjePawlinowo

Park dworski – eklektyczny, pierwotnie zapewne regularny, powstały przed 1838 r., a w czasach późniejszych wydatnie przekształcony

Dawna nazwa: Krugłe Pawlinowo

Gmina: Orla

Położenie obiektu: na piaszczystej wyspie wśród bagien

 

Pawlinowo - plan 

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Pawlinowie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Pawlinowie powstała wśród bagien na piaszczystej wyspie dotychczas pozbawionej osadnictwa, a zakupionej po 1898 r. z majątku Krugłe przez Edwarda Jerzego Szulca, syna Konrada (ur. w 1789 r., zm. w 1838 r.). Siedziba ta otrzymała nazwę Krugłe Pawlinowo na cześć jego żony Pauliny (ur. w 1814, zm. w 1904 r.).1

Składała się z drewnianego, wybudowanego przez Edwarda Szulca dworu, ogrodu ozdobnego przy dworze i wokół wydłużonej sadzawki (kanału), terenu o charakterze parku leśnego z dwoma innymi sadzawkami (służącymi hodowli ryb i zaopatrywaniu w wodę inwentarza), sadu, i części gospodarczej. Wszystko to zajmowało powierzchnię około 8,5 ha. Dla potrzeb nowej siedziby okoliczne łąki zostały wtedy zmeliorowane i zalesione. Ogrody umieszczono na osi drogi do cmentarza dworskiego, przy której później powstała wieś. Część ozdobna ogrodów otaczała dwór, przed którym urządzono podjazd. Na podjeździe ustawiono kamień przywieziony z dworu w Wólce Wyganowskiej z inskrypcję „J.P.”, upamiętniający bytność w tamtejszym dworze księcia Józefa Poniatowskiego (kamień stał zwrócony inskrypcję w stronę ganku dworu). Dwór o rzucie w kształcie litery C stał na skrzyżowaniu dróg (z Pawlinowa i od strony Wólki Wyganowskiej) frontem w kierunku podjazdu w pobliżu położonej na północ od niego sadzawki – kanału, a dwie inne sadzawki znajdowały się w leśnej części parku. Południowo-zachodnią część założenia zajmował sad, a między częścią ozdobną i tym sadem umieszczono dziedziniec z zabudowaniami gospodarczymi. Drogę do Wólki Wyganowskiej biegnącą po granicy układu obsadzono różnogatunkową aleją lip, klonów i dębów. Inna droga (również prowadząca do Wólki Wyganowskiej) biegła wzdłuż północnej granicy kompozycji. Dobiegały do niej od południa 3 kolejne drogi (od dworu, z dziedzińca gospodarczego i biegnąca po wschodniej granicy założenia z łąk). Wokół ozdobnej części ogrodu posadzono wzdłuż dróg szpalery drzew (dębów, wiązów szypułkowych, wierzb białych i grochodrzewu akacjowego). Sad położony na południe od dworu i ogrodu ozdobnego otoczono wiatrochronnymi szpalerami dębów.2

W kolejnych latach XIX w. Pawlinowo pozostawało własnością Szulców, Po Edwardzie majątek ten przeszedł na własność jego syna Jerzego, który posiadał go do około 1900 r., następnie przeszedł w ręce Piotra Szulca, syna Jerzego (ur. w 1875 r., zm. w 1961 r.). Majątek liczył wtedy przeszło 200 ha, jednak założenie na początku XX w. znacznie podupadło z braku zainteresowania właścicieli (podobno żaden z dziewięciu synów Piotra Szulca nie był zainteresowany przejęciem Pawlinowa, więc Piotr Szulc gospodarował tu z matką do jej śmierci w 1904 r., a następnie samodzielnie). Sprzedał on większość gruntów zostawiając sobie tylko około 15 ha, w tym centrum majątku, a za pieniądze uzyskane ze sprzedaży założył na początku XX w. w Pawlinowie cmentarz grzebalny, na którym wybudował rodzinną kaplicę grobową.3

W okresie międzywojennym Piotr Szulc, który był inżynierem kolejnictwa, pracował do lat 30. XX w. na kolei, zaś gospodarstwa doglądał wtedy Żyd – Josel, a większość gruntów wydzierżawiali sąsiedzi. Liczna rodzina Szulców zjawiała się tu czasem latem na wypoczynek.

W 1939 r. dwór w Pawlinowie opustoszał opuszczony przez właścicieli. Rozkradziono wtedy dobytek, a założenie uległo dewastacji.

Pawlinowo 1

Park dworski w Pawlinowie - widok z dwrogi łączącej park z wsią na fragmenty starego szpaleru wiązowego - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2168

Po wojnie Szulcowie przyjechali do Pawlinowa, ale w nim nie zamieszkali, a jedynie Piotr Szulc wielokrotnie tam przyjeżdżał. Teren założenia stale użytkował Jan Ostasiewicz, który następnie przez zasiedzenie został jego właścicielem. Około 1970 r. część siedliska wykupił od niego Jerzy Szulc, syn Piotra, który wyremontował zachowaną część dworu przystosowując ją do celów letniskowych.4

Pawlinowo 2

Kamień z inskrypcję "JP" upamiętniający wizytę w Wólce księcia Józefa Poniatowskiego,
przeniesiony z Wolki Wygonowskiej do parku w Pawlinowie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2169

Do końca lat 80. XX w. rozebrane zostały dworskie budynki gospodarcze – Jan Ostasiewicz zbudował na miejscu dawnej części gospodarczej nowe oborę i stodołę. Park zdziczał i zamienił się w las. Przetrwały jednak fragmenty dawnej kompozycji – część dworu, kanał parkowy, 2 stawy pośród lasu, wnętrze dawnego sadu, miejsce lokalizacji budynków gospodarczych (zabudowane 2 drewnianymi budynkami) oraz fragmenty nasadzeń ozdobnych wokół sadu, dworu i w parku nad kanałem. Łącznie rosło tu w tym czasie 27 gatunków drzew i krzewów. Do cenniejszych drzew należały tu dęby z I połowy XIX w. nazwane imionami członków rodziny Szulców. Wśród pól rosły też, będące w podobnym wieku, pojedyncze drzewa z dawnej alei (lipy, klony, dęby, wiązy), rosnącej przy nieistniejącej już drodze do Wólki Wyganowskiej. Większość starych drzew stanowiły nasadzenia z II połowy XIX w. i z początku wieku XX. (wiązy, dęby, brzozy i jesiony) lub drzewa leśne z tego samego okresu. W rejonie podjazdu przetrwały grupy krzewów parkowych (lilaków, śnieguliczek i leszczyn). Zachował się także kamień z inskrypcją „JP”.

Pawlinowo 3

Kaplica grobowa rodziny Szulców wzniesiona na pocz. XX w. na cmentarzu w Pawlinowie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2171

Spośród elementów związanych z założeniem zachował się cmentarz (pierwotnie dworski, a obecnie wiejski) z kaplicą grobową Szulców wzniesioną na początku XX w. oraz z nagrobkami członków tej rodziny.

Obecnie otoczony lasami i zabudowaniami wiejskim obiekt nie odgrywa większej roli w krajobrazie.5

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 16.220

2 Informacje ustne Szulca Jerzego, zam. w Warszawie; Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pawlinowie, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

3 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 16.220; Informacje ustne Szulca Jerzego, zam. w Warszawie; Informacje ustne Ostasiewicza Jana, zam. w Pawlinowie

4 Informacje ustne Szulca Jerzego, zam. w Warszawie; Informacje ustne Ostasiewicza Jana, zam. w Pawlinowie

5 Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pawlinowie, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 108, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Pawlinowo, józef maroszekKategoria:dworski