rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjePawłowicze

Ogród pałacowy – klasycystyczny, o wyraźnie zaznaczonej osi głównej, powstały w ostatniej ćwierci XVIII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Pawłowicze

Gmina: Kuźnica Białostocka

Położenie obiektu: na wysoczyźnie otoczonej bagnistymi dolinami rzeki Sidry i jej bezimiennych dopływów, przy skrzyżowaniu dróg z Sidry do Kuźnicy i z Nowego Dworu do Sokółki

 

 

Pawłowicze

 

Plan założenia pałacowo-ogrodowego w Pawłowiczach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pawłowicze powstały w obrębie ziem nadanych przed 1536 r. synom Hrynia Wołłowicza: Bohdanowi koniuszemu grodzieńskiemu, Łukaszowi oraz Iwanowi koniuszemu trockiemu. Rozdzielili oni te ziemie między sobą i wkrótce powstały 3 odrębne centra dóbr – Sidra (zob. Sidra), Andrzejewo (zob. Andrzejewo) i Pawłowicze. Nazwa Pawłowicze pochodzi od Filii Pawłowny, żony Iwana Wołłowicza, która po śmierci męża stale zamieszkiwała w nowo urządzonym dworze (wzm. w latach 1555-1558) i zarządzała majątkiem. Następnie, od 1558 r do 1582 r., Pawłowicze były własnością syna Iwana i Filii, również Jana.

Dwór Sidra – Pawłowicze usytuowany został wśród pól folwarcznych, z dala od osad chłopskich. Być może w II połowie XVI w. funkcjonował przy tym dworze zbór kalwiński gdyż Wołłowiczowie byli gorącymi zwolennikami kalwinizmu, a według lokalnych przekazów ustnych kamień usytuowany przy wjeździe do założenia z wyrytym na nim krzyżykiem ma upamiętniać nieistniejący „kościół”.

W 1582 r. właścicielem majątku został Paweł Wołłowicz, syn Jana (zm. w 1630 r.) podskarbi Wielkiego Księstwa Litewskiego, który w 1610 r. zbudował w Pawłowicach dwukondygnacyjną „kamienicę” Dwór ten ustawiono na osi drogi dojazdowej wiodącej od gościńca zaleskiego i stanowił on element renesansowej kompozycji przestrzennej. Nie sposób jednak obecnie odtworzyć jej wyglądu. Być może dwór stał w centrum ogrodu włoskiego na skrzyżowaniu dwóch prostych osi, a na północ od ogrodu mieścił się zwierzyniec sąsiadujący z rzeką.

W latach 1630-1658 właścicielem majątku Pawłowicze był Eustachy Kazimierz Wołłowicz, syn Pawła. Po nim dobra przejął jego syn – Aleksander Hieronim Wołłowicz (po 1658 r.). W bliżej nieznanym czasie doszło do połączenia dóbr Andrzejewo z dobrami Pawłowicze i w początkach XVIII w. majętność ta znalazła się w rękach rodziny Łapów, jednak Stanisław Łapa dzierżył Pawłowicze, a Władysław Łapa Andrzejewo. W 1775 r. całość dóbr pozostawała własnością Komara, miecznika Wiłkomirskiego. Przed 1784 r. dobra te stały się własnością Downarowiczów, chorążych rzeczyckich.

W ostatnim ćwierćwieczu XVIII w. kompozycję założenia pawłowickiego przebudowano w stylu klasycystycznym. Dawny dwór – kamienicę przebudowano i rozbudowano, dzięki czemu powstał reprezentacyjny pałac z drewnianym gankiem w elewacji głównej, boniowaniem z tynku w przyziemiu oraz fryzem z rygalitów i rozet ponad piętrem. W tej samej linii co pałac wzniesiono oficyny – północną z kamienia polnego i południową z cegły. Przed pałacem umieszczono dwa dziedzińce (wstępny i honorowy), które przecinała aleja lipowa poprowadzona na osi pałacu, a kończąca się przy bramie i kamiennym murze ogrodzenia. Budynki gospodarcze umieszczono przy drodze z Nowego Dworu do Zalesia i Sokółki.

szkic

Na zachód od pałacu mieścił się park z nasadzeniami kasztanowców, lip, wiązów i grabów. Główna oś parku biegła od pałacu w kierunku zachodnim i zakończona była od zachodu wzgórzem, stanowiącym platformę widokową, na której zapewne postawiono pawilon lub altanę. Inny pawilon (lub altanę) postawiono na sztucznie usypanym wzgórzu, na skrzyżowaniu poprzecznej osi ogrodu i osi podłużnej wybiegającej od oficyny. Obok pałacu znajdowały się bogate partery ogrodowe, a we wnętrzach parku ustawiono rzeźby i wazy (pozostałością jednej z rzeźb był później kamień w północnej części ogrodu usytuowany na głównej osi kompozycyjnej). Dawny zwierzyniec zamieniono teraz na sad, przez który przeprowadzono dwie osie – jedną wybiegającą na pałac, a drugą na skrzyżowanie dwóch osi parkowych. W sadzie pozostawiono dwie sadzawki otoczone drzewami ozdobnymi. W związku z tym, że sad leżał niżej niż park ozdobny, to z punktów widokowych parku roztaczały się ponad sadem dalekie panoramy na dolinę rzeki. Park ogrodzony został z dwóch stron (od południa i od zachodu) murem kamiennym, zaś od strony sadu i rzeki pozostawał otwarty. Ulokowanie punktów widokowych parku na wzgórzach pozwalało jednak na oglądanie z parku również terenów położonych za murem ogrodzenia.

Po klasycystycznej rozbudowie kompozycja zajęła teren o powierzchni około 14 ha.

Zapewne w tym samym okresie zamieniono dawny zbór kalwiński na kaplicę katolicką (wzm. w latach 90. XVIII w.).

W końcu XVIII w. Pawłowicze nadal należą do Downarowiczów (wzm. w 1794 r.). W 1796 r. mieszkała tu Róża Downarowicz, chorążyna rzeczycka, właścicielka Pokaniewa (zob. Pokaniewo). Od 1816 do 1841 r. właścicielem dóbr był Kazimierz Downarowicz i w tym czasie obciążony długami majątek został rozsprzedany. Część majątku pozostała jednak w rękach Kazimierza Downarowicza, marszałka szlachty powiatu sokólskiego (przewodniczącego loży masońskiej „Złotego Pierścienia” w Białymstoku w latach 1819-1822). Downarowiczowa była też właścicielką Pawłowicz w 1858 r.

Rozsprzedaż majtku w 1832 r. zapoczątkowała jego powolny upadek. W sąsiedztwie południowej oficyny wzniesiono koszary i stajnie wojskowe. Znacznej dewastacji doznał drzewostan ozdobny.

Nowy posesor majątku – Olendzki (wzm. w 1856 i 1870 r.) podjął próby renowacji pałacu i jego otocznia. Na skutek zaniedbania zachodnią część parku zajął wtedy las sosnowy. Pielęgnowano wtedy najwyraźniej tylko części parku sąsiadujące bezpośrednio z pałacem. Niewykluczone jednak, że był to wynik dążności do nadania dalszym częściom ogrodu bardziej naturalnego charakteru, gdyż w tym samym czasie urządzony został przed pałacem kolisty podjazd, a na pozostałym terenie dziedzińca założono zieleniec.

W 1872 r. Józefa Downarowiczowa, córka Bogusława, sprzedała Pawłowicze Aleksandrowi Wasilkowskiemu, który w 1874 r. odsprzedał je Julianowi hr Oppermanowi, od którego z kolei nabył te dobra w 1887 r. Paweł Baboszyn. Od niego w 1900 r. odkupiła je Elżbieta Kułakowska. Około 1890 r. majątek dzierżawił Otto Baehr junior, który rozwinął tu produkcję sadowniczą.

W roku 1910, w trzechsetną rocznicę budowy pałacu przeprowadzono jego gruntowny remont (w elewacji ogrodowej w narożniku południowym wypruto wtedy balkon-taras). Dokonano też częściowej renowacji ogrodu. Niestety wkrótce założenie, a szczególnie jego drzewostan zostało znacznie zniszczone w czasie działań I wojny światowej.

W okresie międzywojennym Pawłowicze nadal należały do Elżbiety Kułakowskiej. Po niej władał nimi do 1939 r. Bołchowitynow. Przed 1939 r. rozebrane zostały koszary, a wnętrze mocno zniszczonego parku zasadzono sadem, zachowując jedynie system regularnych dróg, wzdłuż których posadzono szpalery leszczynowe. Sad posadzono również na terenie dawnego dziedzińca wstępnego.

W czasie II wojny światowej założenie pałacowo-ogrodowe w Pawłowiczach uległo kolejnej dewastacji, a w latach 1944-1958 po rozparcelowaniu gruntów majątku drzewostan i zabudowania stały się ofiarami rabunku miejscowej ludności, która rozebrała większość budynków, a pozostałe zdewastowała. Z pałacu pozostały potem jedynie ściany.

Pawłowicze - mapa

Plan sytuacyjno-wysościowy ogrodu w Pawłowiczach z 1956 r. (wyk. inż Stanisław Miłoszewski)
Neg. OW PSOZ BIałytok, nr D 2444

W latach 1959-1978 Wojewódzki Konserwator Zabytków w Białymstoku przeprowadził remont pałacu. Uporządkowano też wtedy teren otaczający pałac wprowadzając tam nowe nasadzenia. Wyremontowano także jedną z oficyn pałacowych, gdyż druga została wydatnie zrujnowana i pozostały po niej tylko ściany zewnętrzne. Pałac i jego otoczenie przejęła następnie szkoła podstawowa, która użytkowała je także w latach 80. XX w.

Pawłowicze 1

Dwór i oficyna w Pawłowiczach - widok z wnętrza dawnego ogrodu w kierunku południowo-wschodnim - stan z 1988 r.
Fot. Piotra Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2114

Z kompozycji dawnych ogrodów, w większości zamienionych na pastwiska, a częściowo zajętych przez zabudowania chłopskie i nowe sady, pozostały do tego czasu jedynie ślady: resztki kamiennych murów ogrodzenia, fragment alei dojazdowej, 2 sadzawki i pojedyncze stare drzewa na terenie dawnego parku, gdzie widoczne są także wzgórza widokowe.

Pawłowicze 2

Aleja wiodąca wzdłuż głównej osi kompozycyjnej założenia do dziedzińca przed pałacem w Pawłowiczach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2115

Najstarsze drzewa pochodziły z nasadzeń dokonywanych w końcu XVIII w. i na początku wieku XIX. Były to lipy alei dojazdowej, dąb przy oficynie, klon przy granicy dziedzińca honorowego oraz kilka wiązów i lip na terenie dawnego parku. Kilka innych drzew (klonów lip i sosen) pochodziło z II połowy XIX w. Ten starodrzew uzupełniały skąpe młode nasadzenia, zarośla i drzewa owocowe toteż łącznie występowały tu tylko 23 gatunki drzew i krzewów.

Pawłowicze 3

Widok od południa na wschodnią część założenia pałacowo-ogrodowego w Pawłowiczach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2113

Położony na wzgórzu obiekt był dobrze widoczny w krajobrazie jednak w widoku tym nie odgrywały specjalnej roli zachowane resztki roślinności ogrodowej lecz dominowały w nim zabytkowe zabudowania.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 40

CAH w Mińsku, F. 1182, op. 1, nr 4

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1458, k. 2

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn., tymcz. 4, s. 185

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, , nr 35, k. 4

Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka

Akty Izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, Wilno 1865-1914, t. XXI, s. 23-24, 60-61, 75-77, 104-105, 171, 191, 238, 303, 342-343

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 44

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem, dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 166

Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 56

Radziwiłł Albrycht Stanisław, Pamiętniki o dziejach w Polsce, t. I, Warszawa 1890

Rejestr ogrodów polskich, Warszawa 1964-1966, z. 1-5

Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

Inskrypcje na tablicach wmurowanych w elewację pałacu w Pawłowiczach

Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 36, 74-74, 171, 183

Kurczewski Jan, Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912

Wiśniewski Jerzy, Zarys dziejów osadnictwa wiejskiego we wschodniej części województwa białostockiego do połowy XVIII w. [w:] Navukovy zbornik, Białystok 1964, s. 15

Czapska Anna, Pawłowicze. Pałac, Warszawa 1958, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Plan sytuacyjno-wysokościowy ośrodka zabytkowego w Pawłowiczach, grom, Achrymowce, pow. Sokółka, woj. Białostockie, Skala 1:500. Pomiar w terenie i plan niniejszy wykonał w październiku i listopadzie 1956 r. inż. Stanisław Miłoszewski, w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Województwo białostockie, mapa, Skala 1:25000. Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego, Warszawa 1962 r.

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna parku w Pawłowiczach, Białystok 1976, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 109, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród pałacowy, Pawłowicze, józef maroszekKategoria:pałacowy