Tykocin Pętowo

Ogród dworski – eklektyczny, ozdobno-użytkowy, łączący elementy regularne z kompozycjami krajobrazowymi, powstały przed 1822 r., a po 1923 r. poddany częściowej renowacji

Dawna nazwa: Pętowo

Gmina: Tykocin

Położenie obiektu: z dala od miasta Tykocina i osad rolniczych, na granicy gruntów miejskich i lasu sosnowego, na niewysokiej skarpie nad starorzeczem Narwi, skąd roztacza się rozległy widok na doliną i łąki nadrzeczne

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Pętowie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Pętowo było pierwotnie zaściankiem miejskim miasta Tykocina dzierżawionym przez szlachtę i miejsce to mogło nosić inną nazwę. Po raz pierwszy znajdujemy je w źródłach pod tą nazwą na mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z lat 1822-1843.

Osada i młyn w Pętowie na mapie Kwatermistrzostwa z 1943 r.
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2594

Znana obecnie kompozycja Pętowa jako siedziby dworskiej wykształciła się w początkach XIX w., a obiekt ten stale należał do rodzin Toczyłowskich. Władali nim kolejno Jan Toczyłowski (w II połowie XIX w i na początku wieku XX), Kazimierz Toczyłowski (w okresie międzywojennym do około 1943 r.), a po nim Stefan Toczyłowski, który pozostawał właścicielem jeszcze w 1986 r.

Dwór wzniesiono tam w otoczeniu ogrodu ozdobnego. Zwrócony był on w stronę dziedzińca gospodarczego zlokalizowanego na południe od dworu i ogrodu ozdobnego. Na północ od dworu znajdowała się skarpa nadrzeczna, a za nią rozlewiska rzeki, Wokół dworu posadzono drzewa (głównie lipy i wierzby), a przed gankiem od strony dziedzińca urządzono kolisty podjazd z gazonem ozdobionym drzewami i kwiatami. Zabudowania części gospodarczej usytuowane były wokół prostokątnego dziedzińca i od południa oraz wschodu sąsiadowały z lasem sosnowym, przez który do gościńca tykocińskiego poprowadzono drogę spacerową wybiegająca na ten trakt obok żeliwnego krzyża ustawionego na kamiennym cokole w 1887 r. Las i starodrzew w dolinie narwiańskiej traktowano jako element krajobrazowego układu kompozycji. Część ozdobna otoczona była od wschodu i zachodu sadami i warzywnikami. Kolejny sad rósł na zachód od zabudowań gospodarczych. Wnętrza ogrodów użytkowych otoczone zostały prostymi szpalerami drzew i krzewów. Należy przypuszczać, ze już w II połowie XIX w. wytyczono główną aleję dojazdową od strony traktu tykocińskiego. Biegła ona po granicy części leśnej, po czym skręcała na dziedziniec gospodarczy. W alei tej posadzono drzewa różnych gatunków.

W 1915 r. rodzina Toczyłowskich została ewakuowana do Rosji, a dwór i zabudowania spalono. Dewastacji uległ wtedy drzewostan ozdobny i owocowy.

Około 1923 r. Toczyłowscy wrócili do Pętowa gdzie na starych fundamentach wznieśli nowy drewniany dwór z charakterystycznymi mansardami od strony podjazdu i od strony rzeki. Wybudowano także nowe zabudowania gospodarcze (istniejące w końcu lat 80. XX w.). Uzupełniono też wtedy nasadzenia ozdobne zachowując stary układ siedziby i posadzono nowy sad w części dawnych ogrodów użytkowych.

Kompozycja ta przetrwała niezniszczona okres II wojny światowej. Później, choć gospodarstwo nie zostało rozparcelowane, to jednak ogrody zostały zaniedbane, a do dworu dobudowano od strony rzeki szpetną przybudówkę. W 1982 r. podczas kręcenia tu filmu „Panny z Wilka” przeprowadzono remont dworu i innych budynków oraz uporządkowano teren.

Dwór w pętowie wzniesiony w okresie międzywojennym - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ, nr D 2296

Widok od południa na teren dawnych ogrodów użytkowych i leśną część kompozycji w Pętowie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. nr D 2298

W końcu lat 80. XX w. roślinność Pętowa nie była specjalnie bogata obejmując 31 gatunków drzew i krzewów. Z okresu powstawania siedziby pozostały do tego czasu stare sosny w lesie (o średnicy pni 80-90 cm) i 2 lipy w obrębie części gospodarczej. Większość drzew pochodzących z końca XIX w. stanowiły wierzby, brzozy, grochodrzewy, klony, lipy i sosny w lesie, a w otoczeniu dworu rosły pojedynczo i w żywopłotach lilaki, róże, jaśminowce wonne, śnieguliczki oraz młode żywotniki. Wokół dawnych wnętrz ogrodowych rosły także leszczyny i czeremchy.

Ogród dworski w Pętowie - widok o północy na dziedziniec otoczony budynkami gospodarczymi - stan z 1988 r.
Fot. Piotrz Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2297

Obiekt był dobrze widoczny ze wszystkich stron, a stary las, aleja dojazdowa i ogrody otaczające dwór stanowiły w krajobrazie element atrakcyjny widokowo. Z dworu zaś rozciągała się szeroka perspektywa na dolinę Narwi.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

Informacje ustne Toczyłowskiego Stefana, zam. w Pętowie

Bończak-Kucharczyk Ewa. Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pętowie, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 110, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1843, Skala 1: 126000, Kol. VI, sekcja V [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]