Pokaniewo

Ogród dworski – barokowy, kwaterowy, powstały około połowy XVII w. na miejscu istniejącej od 1562 r. renesansowej kompozycji, w II połowie XIX w. wzbogacony o elementy naturalistyczne

Dawna nazwa: Pokaniewo, w XVI w. Pokanihowo

Gmina: Milejczyce

Położenie obiektu: na zboczu niewielkiego wzgórza łagodnie opadającego w stronę rzeki Nurczyk, pierwotnie kilkaset metrów od rezydencji starostów pokaniewskich

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Pokaniewie - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Karalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwszą folwarczną siedzibę założono w Pokaniewie przed 1562 r. Od początków XVI w. aż do rozbiorów Pokaniewo stanowiło dzierżawę królewską (najstarsza wzmianka o tej siedzibie nazwanej wówczas „Pokanihowo” pochodzi z 1545 r.)¹.

Przed 1562 r. podczas pomiary włócznej rozdzielono wzorem innych siedzib zabudowania folwarczne od rezydencji. Dwór starościński zlokalizowany był nad dużym stawem, na którego wyspie miał – według tradycji – znajdować się kamień z inskrypcją „POKANIEWO ZŁOTE JABŁKO”². Sentencja ta określała wartość, jaką dla dzierżawców tej siedziby stanowiło dożywotnie użytkowanie tej majętności. O usytuowaniu rezydencji i gospodarstwa w Pokaniewie zadecydowały bliskość Nurczyka, rzeczki nadającej się do założenia gospodarstwa rybnego i istnienie źródlisk dających dobrą wodę dla produkcji piwa i wódki. Poza tym istniały tu zwały gliny pod glebą powalające na rozwinięcie wytwórczości ceramicznej, a tutejsze gleby umożliwiały rozwój sadownictwa.

Folwark oddzielony był od rezydencji i otrzymał typowy dla królewskich założeń podlaskich układ. Kwaterowy ogród o przeznaczeniu użytkowym założono w sąsiedztwie kompleksu zabudowań gospodarczych. Folwark z rezydencją łączyła droga będąca głównym traktem komunikacyjnym folwarku. W jego sąsiedztwie powstał też młyn nad Nurczykiem i założono osadę robotników rolnych – ogrodników (dziś wieś Pokaniewo).

Obecnie nie można powiedzieć nic bliższego o rozplanowaniu szesnastowiecznej rezydencji, która musiała ulec zniszczeniu w czasie najazdu szwedzkiego.³ Od tej pory dawna część folwarczna pełnić będzie także funkcje rezydencjonalne.

Około 1562 r. król Zygmunt August po raz pierwszy oddał Pokaniewo w dożywotnią posesję Piotrowi Kazimierskiemu ożenionemu z Katarzyną Niemirzanką (powtórnie zamężną za Grzegorzem Baką). Wdowa po nim władała Pokaniewem jeszcze w 1602 r., kiedy to rewizorzy królewscy stwierdziwszy, że pani Katarzyna Kazimierska trzyma dobra króla, które nigdy nie były rewidowane, postanowili dokonać ich lustracji. Do lustracji jednak wtedy nie doszło gdyż „… pani Kazimierska lustracyjej dopuścić nie chciała, powiadając iż te dobra za prawem od króla Zygmunta Augusta ś. pamięci przez lat czterdzieści trzymano a nigdy nic z nich nie płaciła”.⁴ Jak widać dzierżawcy Pokaniewa chcieli je traktować jak swoją własność, jednak w roku 1576 „Hrehory Baka starosta rohaczewski z imion swych oddał pobór z Pakaniewa, z Żerczyc, z włók osiadłych 21 ½ po gr 20, a od ogrodników 2 rolnych po gr 4, od młyna dorocznego od 2 kół gr 24, od młyna w Żerczycach gr 12, od karczmy gr 1”⁵. W 1580 r. Grzegorz Baka już nie żył, a pobór opłacił urzędnik Katarzyny Niemirzanki Hrehorowej Baczynej: „Z Pokaniewa i z włók osiadłych 16 po gr 30, z pustych włók 3 po gr 10, od kół dorocznych 2, po gr 12, od rzemieślników 2, po gr 4, od ogrodników rolnych 3 po gr 6”.⁶ Wspomniana Katarzyna Hrehorowa Baczyna jest bez wątpienia tożsama z Katarzyną Kazimierską, a z danych zawartych w rejestrach poborowych wynika, że w Pokaniewie funkcjonowało wówczas gospodarstwo dworskie, w którym wspomniani ogrodnicy stanowili podstawową siłę roboczą. Poza tym był tam młyn o dwóch kołach na Nurczyku (który znajdował się tam jeszcze w 1944 r.). Zainteresowanie lustratorów królewskich w 1602 r. sytuacją dzierżawy spowodowało przynajmniej to, że posesorzy rozpoczęli starania o królewskie przywileje dożywotnicze na użytkowanie Pokaniewa. W 1603 r. kancelaria królewska wystawiła dokument „Advitalitas super villam Pokoniowo et agros in villis rzeczyce et Sytki po Niemirowa”, gdyż widocznie Katarzyna Niemirzanka zmarła, a majętność przeszła na jej bratanka Niemirę.⁷ W 1624 r. dożywotnie użytkowanie dóbr Pokaniewo otrzymał Tryzna, a w 1662 r. dzierżawcą był Karol Łużecki, starosta szmeltyński. W jego imieniu zarządzał Pokaniewem Paweł Boim, sekretarz królewski.⁸ W 1674 r. starostą pokaniewskim i zabłockim był kasztelan podlaski, a późniejsi dzierżawcy nie są znani.

W czasie najazdu szwedzkiego Pokaniewo zostało bardzo zniszczone. W związku z tym, że zniszczona została część rezydencjonalna dwór dzierżawców przeniesiono do dotychczasowego folwarku, który następnie przebudowano według zasad barokowych. Wytyczono więc jedną główną oś kompozycyjną, wzdłuż której biegła droga dojazdowa z Hornowa wbiegająca na dziedziniec na wprost dworu. Dalej oś ta przebiegała przez kwatery ogrodu otoczone szpalerami i alejami w kierunku wykopanych w północno-wschodnim narożniku ogrodu dwóch sadzawek. Zapewne w tym czasie w miejscu gdzie droga z Hornowa do Milejczyc krzyżowała się z drogą prowadzącą do z dziedzińca do osady ogrodników (i do nieistniejącej już wtedy rezydencji) ustawiono karczmę dworską.⁹

Przed 1736 r. Pokaniewo stanowiło własność Kiernożyckich, gdyż w tym roku jako właściciel rodowych majątków Pokaniewo i Bodaki odnotowany został Józef Kiernożycki, syn Tomasza. W Księdze Brańskiego Archiwum Dawnego odnotowano, iż w środę przed świętem zwanym Dominica reminiscare quadragesima, oznaczającym "drugą niedzielę postu".tj. w dniu 22 lutego 1736 r. sprzedał on te majątki szlachetnemu Bazylemu Jagielnickiemu, synowi zmarłego Jana. Po Bazylim Jagielnickim dobra odziedziczył jego syn - Szymon Jagielnicki. Ten ostatni 22 stycznia 1787 r. sprzedał Pokaniewo i Bodaki łowczemu ziemi Drohickiej Laurentemu Kurzenieckiemu.¹⁰ (Zob. też tłumaczenia dokumentów z 1736 i z 1787 r.)

Po II rozbiorze Polski Pokaniewo znalazło się w zaborze pruskim, a prusacy przeprowadzili nawet kwerendę źródłową by ustalić kto powinien dzierżyć Pokaniewo – król pruski, czy inne osoby. Ostatecznie w 1808 r. jego właścicielką była Felicjanna z Piotrowiczów Kurzeniecka (wzm. też w 1811 r.), wdowa po Tomaszu, łowczym ziemi bielskiej, zmarłym kilka lat wcześniej. W 1867 r. za udział Józefa Kurzenieckiego w Powstaniu Styczniowym majątek zakwestrowano i zmuszono Józefa Kurzenieckiego do sprzedaży dóbr generałowej Annie Buckiewiczowej, wdowie po Michale. Majętność obejmowała wtedy 1467 dziesięcin (około 1600 ha) ziemi.¹¹

Za czasów Kurzenieckich Pokaniewo nabrało bardziej reprezentacyjnego charakteru. Przekomponowano wnętrze jednej z dawnych kwater ogrodowych (sąsiadującej z dworem) urządzając tam niewielki park. Układu pozostałych kwater nie zmieniano i zachowały one użytkowy charakter. Zlikwidowano za to część podziałów przestrzennych ogrodów użytkowych. Pozostawiono jednak większość starych szpalerów i alei, których drzewostan uzupełniono nowymi nasadzeniami. Oprócz lip, klonów i czeremch w parku posadzono także modrzewie oraz znaczną ilość krzewów ozdobnych w grupach, które otaczały dwór i wnętrze z podjazdem. Krzewy rosnące przy granicach parku miały pełnić rolę kurtyn zapewniających kameralność wnętrz parkowych. Pozostawiono część starych drzew z dawnego ogrodu. W kompozycji nowo posadzonych roślin zaznacza się wyraźne dążenie do naturalizmu, jednak zgromadzenie zbyt dużej liczby roślin na małej powierzchni parku doprowadziło wkrótce do zbyt dużego zagęszczenia roślinności, co z kolei stało się powodem wypadania bardziej delikatnych gatunków.

Pozostawienie rozległych, regularnych ogrodów użytkowych o powierzchni dużo większej niż powierzchnia parku, podobnie jak pozostawienie regularnego układu części gospodarczych, stawów, dróg dojazdowych i alei sprawiło, że w końcu XIX w. Pokaniewo w dużej mierze zachowywało cechy barokowej, kwaterowej kompozycji. Całość zajmował prostokątny teren rozciągający się z zachodu na wschód, położony na zboczu wzgórza opadającego do doliny Nurczyka. Od południa prowadziła do tego założenia droga ze starego dworzyska i wsi Pokaniewo, która kilkaset metrów przed założeniem krzyżowała się z gościńcem biegnącym z Milejczyc do Stornowa. Na tym skrzyżowaniu stała (co najmniej od XVII w.) karczma, a po drugiej stronie drogi do założenia – krzyż. Droga ze wsi i starego gościńca Milejczyce – Hornowo wkraczała na teren dziedzińca folwarcznego dzieląc go na dwie części – zachodnią, zabudowaną budynkami hodowlanymi i magazynowymi i wschodnią, dworsko-ogrodową. W tej drugiej części położony był podjazd przed dworem (na który wychodził ganek dworu). Dalej, na wschód od dworu aż do Nurczyka ciągnęły się ogrody otoczone po granicach szpalerami lipowymi. W sąsiedztwie rzeczki, na głównej osi kompozycyjnej ogrodów (przebiegającej przez dwór) położone były dwa stawy przedzielone na osi głównej groblą. Inne stawy znajdowały się w narożu północno-wschodniej części ogrodów.¹²

Po 1864 r. w sąsiedztwie skrzyżowania głównej drogi dojazdowej do założenia z gościńcem wzniesiony został ośmiorak dla służby dworskiej. Przed 1870 r. wzmiankowana też była w Pokaniewie fabryka sukienna, gorzelnia, a wśród dochodów znaczną pozycję stanowiły łowiska rybne, a więc widocznie już przed tym rokiem zorganizowano kompleks stawów na Nurczyku, położony na północny-wschód od siedziby dworskiej. Poza tym, w założeniu funkcjonował młyn wodny z foluszem.¹³

W 1870 r. Anna Buckiewiczowa sprzedała Pokaniewo Altei Fenshav, właścicielce dóbr siemiatyckich (zob. Siemiatycze), która posiadała je do 1902 r. Za jej czasów wzniesiono w końcu XIX w. murowane z cegły zabudowania gorzelni i rektyfikatorni, zaś pomiędzy nią a budynkami hodowlanymi wybudowano w 1879 r. fabrykę fajansu,¹⁴ a na zachód od niej urządzono kopalnię gliny. Trudno powiedzieć czy i ewentualnie jakie zmiany zachodziły za czasów Altei Fenshav w ogrodach, jednak całość kompozycji, wraz z ogrodami, częściami gospodarczymi, gorzelnią, kaflarnią, wyrobiskami gliny, dużym kompleksem stawów na rzece i łąkami położonymi pomiędzy tymi stawami, a pozostałymi częściami założenia zajmowała po kolejnych rozbudowach obszar około 52 ha.

Dnia 1 marca 1902 r. majątek Pokaniewo liczący 1181 dziesięcin (około 1299 ha) zakupił porucznik gwardii Mikołaj Józefowicz.¹⁵ Jednak już w 1907 r. dobra zlicytowano i nabył je wtedy Sergiusz Rostowski, który z kolei sprzedał je w 1910 r. Akakinowi Ryszczukowi, który wzmiankowany był jako właściciel także w 1912 r.¹⁶ Ten ostatni sprzedał Pokaniewo w 1920 r. Wincentemu Grodzickiemu. Majątek liczył wtedy 560 ha.¹⁷

Częste zmiany właścicieli niekorzystnie wpływały na stan siedziby dworskiej, która dodatkowo w czasie działań wojennych 1915 r. doznała znacznego uszczerbku, m.in. zniszczeniu uległy wtedy zabudowania hodowlane, zdewastowano drzewostan, a później zlikwidowano fajansarnię.¹⁸

W okresie międzywojennym obiekt nie odzyskał już dawnej świetności, chociaż zbudowano wtedy w części parkowej obok podjazdu nowy, drewniany dwór i uzupełniono nasadzenia w szpalerach oraz wokół podjazdu. W ogrodzie, nieopodal dworu, urządzono kort tenisowy. Wnętrza ogrodów sąsiadujących z parkiem nadal zasadzone były sadem.¹⁹

Wincenty Grodzicki był właścicielem Pokaniewa jeszcze w 1928 r., ale przed 1939 r. nabył Pokaniewo niejaki Hryniewicz, do którego należało 107 ha ziemi. Gorzelnia zaś przeszła w ręce Państwa Polskiego, Monopolu Spirytusowego.²⁰ W 1939 r. Hryniewicz przepadł bez wieści, a władze radzieckie rozdały ziemie majątku chłopom, jednak po wkroczeniu wojsk niemieckich w roku 1941 odebrano ziemię z rąk chłopów i dołączono do majątku Bystre koło Bociek, zarządzanego przez Niemca Nikiela.²¹

W 1944 r. po wkroczeniu wojsk radzieckich powtórnie dokonano parcelacji gruntów majątku. W związku z tym, że zabudowania gospodarcze (oprócz budynków gorzelni i kaflarni) oraz drzewostan przetrwały okres II wojny światowej, po wojnie zamierzano początkowo założyć w Pokaniewie szkołę rolniczą, jednak ostatecznie urządzono tu Państwowe Gospodarstwo Rolne (w latach 80. XX w. założenie należało do PGR Bielsk Podlaski).²² Gospodarka PGR przyspieszyła proces niszczenia założenia. W 1962 r. rozebrano dwór, w 1971 r. rozebrano oficyną i oborę dworską. W latach 60. i 70. XX w. likwidacji uległy ośmiorak i budynki hodowlano-inwentarzowe. Nieużytkowany park zdziczał i zarósł. W 1962 r. odbudowano gorzelnię i wzniesiono budynki mieszkalne tego zakładu. Przebudowie uległy stawy rybne. Część drzew ozdobnych i owocowych usunięto, a podrosty, samosiewy i zarośla zdominowały teren ogrodów, który w rejonie lokalizacji dworu zaczął wyglądać jak las. W 1983 r. między domem dyrektora a gorzelnią wzniesiono blok mieszkalny dla pracowników.²³

Widok od strony wsi na aleję dojazdową i odród dworski w Pokaniewie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ BIałystok, nr D 1844

Jedno z wnętrz ogrodu dworskiego w Pokaniewie (niegdyś wypełnione sadem) - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1842

W latach 80. XX w. roślinności założenia składała się z 27 gatunków drzew i krzewów i grupowała się w rejonie dawnego parku, ogrodów użytkowych i w alej dojazdowej (wiodącej od wsi Pokaniewo). Tereny po budynkach hodowlano-magazynowych i fajansarni były niemal całkowicie pozbawione drzew i krzewów. Starych drzew rosło na terenie założenia niewiele. Były to głównie klony i lipy o średnicy pni do 100 cm, pochodzące z II połowy XIX w. lub sadzone około połowy tego stulecia. Poza tym przetrwały nieliczne drzewa i krzewy sadzone w okresie międzywojennym.

Widok z terenu ogrodu dworskiego w Pokaniewie przez jedno z wnętrz ogrodowych na dolinę Nurczyka - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1843

Staw we wsi pozostały z dawnej rezydencji starościńskiej w Pokaniewie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1845

Ten obiekt o długiej historii, zachował do lat 80. XX w. tylko resztki po dawnej kompozycji, mające jednak pewne walory widokowe. Stary drzewostan szpalerów i alei dojazdowej był bowiem dobrze widoczny wśród pól, szczególnie z traktu milejczyckiego, zaś z wnętrza ogrodów rozciągały się widoki na dolinę rzeki. Po zniszczeniu części kompozycji dużego znaczenia nabrał tam jednak widok gorzelni, dominującej w obrazie Pokaniewa.²⁴

Rea Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 61

² Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj komissijej dla razbora drevnich aktov, Wilno 1865-1914, t. XXXIII, s. 516; Informacje ustne Małyszczuka Władysława, zam. w Pokaniewie

³ Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 61; Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj komissijej dla razbora drevnich aktov, Wilno 1865-1914, t. XXXIII, s. 516

⁴ AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. XLVI, 146A,k. 69

⁵ AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, 47, k. 68

⁶ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 1, Warszawa 1908, s. 63

⁷ Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576, wyd. Topolski J. i Wiśniewski J., Wrocław 1959, s. 22-23; AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 155a, k. 219 i 221

⁸ Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, cz. I, Warszawa 1978, s. 139 i 608; Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 679

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 116, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁰ Państwowe Archiwum Historyczne Rosji w Sankt Petersburgu, Księga Brańskiego Starego Archiwum, 1736, k. 122 oraz Księga Brańskiego Starego Archiwum, 1787, s. 227 – kopie dokumentów w posiadaniu Mariusza Zejdlera; Informacje Zejdlera Mariusza, zam. w Chotomowie

¹¹ Archiwum Parafii rzymsko-katolickiej w Dołubowie, Księga chrztów 1798-1816, s. 231: Spisok imeniam severo-zapadnogo kraja podleżascia objazatelnoj prodaże v 3-ch godicnyj srok na osnovanii vysocasjsago povelenia 10 dekabra 1865 goda. I. Po grodnenskoj guberni, Wilno 1866, s. 18-19; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 10.074

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Juchniewicz Ewa, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pokaniewie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 116, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹³ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 10.074

¹⁴ Kownacka Elżbieta, Łoś Jerzy, Łoś Maria, Winogradow Leon, Polska porcelana, Wrocław 1975

¹⁵ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 11.414

¹⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 8210, 12.557

¹⁷ Informacje ustne Małyszczuka Władysława, zam. w Pokaniewie; AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35

¹⁸ Informacje ustne Małyszczuka Władysława, zam. w Pokaniewie; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Juchniewicz Ewa, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pokaniewie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Juchniewicz Ewa, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pokaniewie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

²⁰ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35

²¹ Informacje ustne Małyszczuka Władysława, zam. w Pokaniewie

²² AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 2010

²³ Informacje ustne mieszkańców założenia

²⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Juchniewicz Ewa, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pokaniewie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 116, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Pokaniewo, józef maroszekKategoria:dworski