rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjePotrubowszczyzna

Ogród folwarczny – pierwotnie kwaterowy, użytkowy, powstały w XVI lub w XVII w., przebudowany około 1879 r.

Dawna nazwa: Potrubowszczyzna (vel Potrzebowszczyzna)

Gmina: Sidra

Położenie obiektu: w dolinie rzeki Sidry, między rzeką a drogą z Sidry do Siderki

Potrubowszczyzna - plan 

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Potrubowszczyźnie - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Folwark Potruboszczyzna założony został podczas trzebieży puszcz i akcji osadniczej prowadzonej w XV i na początku XVI w. Ziemie te otrzymali przed 1524 r. z nadania Zygmunta I bracia Łukasz i Jan Wołłowicze z Bali, co zapoczątkowało powstanie dóbr sidrzańskich (zob. Sidra PGR), w których skład wchodziła również Potrubowszyzna. Okresowo folwark ten stanowił zaopatrzenie parafii w Sidrze erygowanej w 1535 r. przez Wojciecha Marcina Gasztołda, wojewodę wileńskiego.

Do końca XVIII w. Potrubowszczyzna wchodziła w skład dóbr sidrzańskich i pełniła funkcje wyłącznie użytkowe, stanowiąc zaplecze położonej około 3 km dalej rezydencji w Sidrze. Znajdowały się tu budynki gospodarcze skupione wokół dziedzińca usytuowanego nad dwiema sadzawkami. Z budynkami sąsiadował od południa ogród użytkowy, zapewne podzielony na kwatery. Obok folwarku, na południe od ogrodu funkcjonował młyn wodny przy młynówce rzeki Sidry, stojący przy drodze do Słomianki, przeprawiającej się po długiej grobli przez bagienną dolinę rzeki.

W 1804 r. tzw. hrabstwo sidrzańskie nabył Rajmund Rembieliński, który z powodu niespłaconych długów ciążących na tym majątku zmuszony był dokonać podziału majątku między wierzycieli. Część dóbr, w tym także Potrubowszczyznę nabył wówczas Józef Eynarowicz (ur. w 1775 r., zm. w 1845 r.). Nie wpłynęło to zasadniczo na zmianę użytkowego charakteru Potrubowszczyzny, gdyż siedzibą właścicieli majątku była niedaleka Kudrawka (zob. Kudrawka).

Po Józefie Eynarowiczu majątek przejął jego syn Wincenty (ur. w 1809 r., zm. w 1856 r.), po śmierci którego dobrami zarządzała wdowa po nim – Teodora z Barewiczów (ur. w 1816 r., zm. w 1861 r.), zaś po niej od 1877 r. jej syn Kazimierz Eynarowicz (ur. w 1842 r., zm. w 1908 r.).

Kazimierz Eynarowicz dokonał przebudowy założenia w Potrubowszczyźnie wznosząc tu w 1879 r. na północ od sadzawek (na podłużnej osi dawnego ogrodu) trzy obszerne murowane budynki gospodarcze. Między tymi budynkami wiodły do dziedzińca dwie drogi dojazdowe – jedna od traktu sidrzańskiego, a druga od młyna. Ta ostatnia obsadzona była drzewami, przecinała ogród i po grobli między stawami zdążała na dziedziniec gospodarczy. Ogród graniczący z rzeką o wnętrzach wypełnionych sadem, otrzymał w tym czasie nowe obsadzenia szpalerowe przy granicach. Wewnątrz ogrodu wzniesione zostały 2 czworaki i piwnica do przechowywania zbiorów. Za czasów Kazimierza Eynarowicza został także wybudowany nowy, murowany budynek młyński. Całość kompozycji zajęła po tych zmianach obszar około 6 ha.

Po jego śmierci w folwarku nie czyniono większych inwestycji. Majątek został podzielony między jego dwóch synów, a Kudrawka i Potrubowszczyzna przypadły starszemu z nich – Wincentemu. Od niego w 1933 r. zakupił pół ogrodu w Potrubowszyźnie i częściowo zniszczone zabudowania gospodarcze  niejaki Krahel. Własnością Eynarowicza, który zmarł tuż przed wybuchem II wojny światowej, pozostały młyn wraz z przyległym terenem i połowa ogrodu.

W czasie II wojny światowej likwidacji uległy sady i usunięto większość szpalerowych nasadzeń ozdobnych. Poza tym Niemcy zdemontowali wyposażenie młyna. W akcie parcelacji z 1944 r. jako właściciel Potrubowszczyzny wskazany został niejaki Winkiewicz.

W 1945 r. Część siedliska dworskiego wraz z młynem zakupił Marian Pastuszek, który zrzekł się wkrótce tej własności i została ona przekazana Związkowi Samopomocy Chłopskiej w Sidrze. W 1947 r. tę część założenia przejął Jan Andruszkiewicz. Pozostałe części założenia pozostawały jeszcze w latach 80. XX w. własnością rodziny Krahelów, która wzniosła tu dom mieszkalny i kilka innych budynków.

Okres powojenny zaznaczył się dalszą dewastacją obiektu już i tak bardzo zniszczonego podczas wojny. Teren dawnego ogrodu wykorzystywany był jako pastwisko i zarósł częściowo olsem. Wyschła jedna z sadzawek i dokonywano dalszej trzebieży drzew ozdobnych.

Do lat 80. XX w. przetrwały w Potrubowszczyźnie dwie dziewiętnastowieczne obory, młyn, ruiny stodoły, jedna sadzawka i szpaler klonowo-lipowy przy drodze sidrzańskiej oraz nieliczne drzewa owocowe i fragment szpaleru wierzb przy sadzawce. Roślinność składała się z zaledwie 10 gatunków drzew i krzewów, a większość terenu dawnego założenia była w ogóle pozbawiona roślinności. Nieliczne stare drzewa pochodziły z końca XIX w lub z I połowy wieku XX. Oprócz tego rosły tam jeszcze kępy olsu.

Teren tego nieistniejącego już ogrodu, choć korzystnie niegdyś usytuowanego w krajobrazie, nie posiadał już specjalnych walorów widokowych. Oprócz starych budynków zwracał tam jedynie uwagę zachowany przy szosie szpaler starych drzew.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 40

CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 32v

AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej obwodu Białostockiego, nr 1, k. 686

AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski Pośrednik Polubowny, nr 181

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 15.698, 15.822

AP Białystok, Białostocko-Sokólsko-Bielska Opieka Szlachecka, nr 21

AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Sokółce, nr 14, k. 18-39, nr 31

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 64, k. 11-13

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 44

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 151

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1935, s. 1364

Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości  Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

Inskrypcje na tablicach epitafijnych na kaplicy grobowej Eynarowiczów na cmentarzy grzebalnym rzymsko-katolickim w Nowym Dworze

Informacje ustne Andruszkiewicza Jana, zam. w Potrubowszczyźnie

Informacje ustne Krahel Honoraty, zam. w Potrubowszczyźnie

Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 177

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII, Warszawa 1890-1900, s. 873

Wasilewski Tadeusz, Testament Ostafiego Wołłowicza [w:] Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. VII, Warszawa 1962

Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977, s. 30-31

Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Potrubowszczyźnie, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Piłaszewicz Zofia, Sidra. Kościół parafialny pw. Św. Trójcy. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Warszawa 1974, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 119, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Potrubowszczyzna, józef maroszekKategoria:folwarczny