Reńszczyzna

Ogród dworski – powstały w XVI w., renesansowy, kwaterowy, o szachownicowo rozmierzonych kwaterach

Dawna nazwa: do II połowy XVII w. Prokuratorowszczyzna, później Reńszczyzna lub Ryńszczyzna

Gmina: Turośń Kościelna

Położenia obiektu: nad bagienną dolinką strumienia Masłówka, w odosobnieniu, z dala od wsi, wśród łąk, pastwisk i olsów porastających dolinę

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Reńszczyźnie - stan z 1986 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia folwarczno-ogrodowego w Reńszczyźnie z 1986 r.

Reńszczyzna, zwana również Ryńszczyzną, aż do połowy XVII w. Nosiła nazwę Prokuratorowszczyzna.¹ Nazwa ta przestała być używana, gdy część tego majątku przeszła w ręce Stanisława Ryńskiego (ur. około 1598 r.) i wzmiankowanego jako właściciel folwarku w 1676 r.²

Najstarsza wzmianka o „dworcu Prokuratorowszczyzna” pochodzi z rejestru z 1562 r.³ Gospodarzem tego „dworca” był wówczas Iliasz Borowski (w 1558 r. wzmiankowany jako podstarości suraski).⁴ Zapewne to on pełnił w imieniu starosty władzą sądową w starostwie i powiecie suraskim, więc jego przezwisko dało początek pierwotnej nazwie miejscowości. Iliasz Borowski żył jeszcze w 1581 r. i gospodarzył wtedy ze swym synem Piotrem.⁵ Prokuratorowszczyzna była wówczas bardzo niedużym majątkiem – ziemia dworska obejmowała zaledwie 10 ha gruntów⁶, a grunty poddanych dalsze 50 ha⁷.

”Dworzec” Prokuratorowszczyznę urządzono w miejscu znanego później założenia w latach 1560-1561, gdyż wtedy nastąpiło ograniczenie i wymierzenie tych gruntów, wykonane przez Stanisława Dziewiałtowskiego Skoczka działającego na polecenia króla Zygmunta Augusta. Włóki Iliasza Borowskiego graniczyły z rzeką Narwią, z włókami miejskimi, z naddatkami włók miejskich i z gruntami folwarku Zawykowskiego. Do Prokuratorowszczyzny należało 6 włók gruntu dobrego, z którego od każdej włóki miał on płacić 62 grosze. Zatem pierwotnie były to grunty miasta Suraża wydzierżawione podstarościemu.⁸ Należy się spodziewać, że razem z gruntami rozmierzono także samą siedzibę, której nadano regularny, kwaterowy układ, jaki jeszcze w II połowie XX w. można było odczytać ze szczątków założenia.

Siedzibę umieszczono w sąsiedztwie bagnistej doliny strumienia Masłówka, który wyznaczał północną granicę kompozycji. Od zachodu siedzibę ograniczała droga z dworu w Zawykach (dziś Zawyki ferma), głównej siedziby starostów suraskich, do Choroszczy i Knyszyna. Oprócz regularnych kwater w skład założenia wchodziły sadzawki. Kwatery zajęte przez zabudowania i ogrody nie miały pewnie charakteru ozdobnego, a być może w ogóle nie sadzono tam roślinności ozdobnej, gdyż siedzibę zlokalizowano w sąsiedztwie dąbrowy, a w źródłach z XVI w. obok nazwy Prokuratorowszczyzna pojawia się też miano Dubno, albo nawet siedziba ta jest nazywana Leśną Prokuratorowszczyzną.⁹

Na przełomie XVI i XVII w. doszło do podziału tego majątku. W latach 30. XVII w. właścicielami poszczególnych części byli Paweł Chrostowski (który miał jednego poddanego) i Simon Borowski (który miał 2 poddanych).¹⁰ Po najeździe szwedzkim w 1676 r. w Prokuratorowszczyżnie gospodarzyli Stanisław Ryński przy pomocy 5 osób plebejskich poddanych oraz Krzysztof Konopiński z 7 osobami.¹¹ Nie wiadomo, który z nich był właścicielem założenia, czy też może uległo ono podziałowi własnościowemu.

W XVIII w. Reńszczyzna pozostawała własnością Konopińskich. W 1790 r. do sukcesorów zmarłego Wawrzyńca Konopińskiego należało 5 dymów poddanych. Oprócz tego folwarku funkcjonował tam inny, należący do Piotra Grochowskiego – z 3 dymami poddanych. Po jednym dymie chłopskim posiadali też w Reńszczyźnie inni właściciele ziemscy – Krzysztof Kosiński, małżonka Zimnocha, sukcesorzy po Kazimierzu Grochowskim, Adam Grochowski i niejaki Metelski.¹² Jak widać, doszło do rozdrobnienia dóbr i nic obecnie nie wiemy o przemianach układu przestrzennego założenia w tym czasie. Reńszczyzna należała do ubogiej szlachty, więc założenie miało pewnie mało ozdobny charakter.

Również w XIX w. siedziba w Reńszczyźnie pozostawała w ręku rodziny Konopińskich. W 1890 r. Mikołaj Konopiński władał 159 dziesięcinami ziemi (165 ha).¹³

Niezwykle tragiczny był dla mieszkańców Reńszczyzny czas „inwazji bolszewickiej”.¹⁴ Bolszewicy nakazali 21 sierpnia 1920 r. rozstrzelać bez sądu 10 więźniów w Białymstoku przy szosie Północno-Obwodowej. Wśród nich znalazł się Mieczysław Falkowski, właściciel majątku Reńszczyzna.¹⁵ Zapewne bolszewicy zniszczyli wówczas zabudowania dworskie Reńszczyzny, gdyż wszystkie stojące tam w okresie międzywojennym budynki były nowe.

Wdowę po zamordowanym Mieczysławie Falkowskim trapiły w okresie międzywojennym kłopoty finansowe, toteż dwukrotnie – w 1933 r. i w 1934 r. – majątek Wandy Falkowskiej obejmujący 102 ha gruntów ornych i 2 ha łąk miał być wystawiony na licytację.¹⁶ Do licytacji nie doszło, ale kłopoty finansowe właścicielki sprawiły, że nie była ona w stanie wznieść nowych obszernych zabudowań dworu ani budynków magazynowych i hodowlanych. Zabudowa wznoszona po 1920 r. była więc dużo skromniejsza.

W tym czasie dojazd do założenia stanowiła droga ziemna wiodąca od gościńca surasko-zabłudowskiego i biegnąca po granicy założenia. Wzdłuż tej drogi posadzono dęby szypułkowe, którym towarzyszył różnogatunkowy szpaler krzewów. Kwadratową kwaterę sadu dworskiego również obsadzono dookoła wiązami, klonami, grabami i głogiem dwuszyjkowym. W sadzie zasadzono jabłonie i grusze. Na skraju sadu (po jego północnej stronie) stał niewielki drewniany dwór zwrócony gankiem do podwórza gospodarczego usytuowanego na północ od dworu. Przy tym podwórzu stały stodoła, obora i inne budynki gospodarcze. Na północ od tej części gospodarczej znajdował się staw na strumieniu.¹⁷

W opisanym stanie założenie przetrwało do 1944 r., kiedy to przeprowadzano reformę rolną. Jak się wydaje Wanda Falkowska już wtedy nie żyła, a prawnym właścicielem dóbr był Jerzy Falkowski, syn Mieczysława. Majątek nadal liczył wtedy 160 ha.¹⁸

Grunty dworskie i budynki przeszły wtedy na wielu właścicieli – chłopów, którzy rozebrali wszystkie budynki gospodarcze i dwór Falkowskich. Wytrzebili też większość drzew ozdobnych, z których do lat 80. XX w. pozostały jedynie szpaler przy drodze dojazdowej i kwatera sadu (niegdyś rosnącego przy dworze). Staw zarósł, a rejon zabudowań, podwórza i ogrodów rolnicy użytkowali jako pastwiska. Kompozycja ogrodów otaczających zachowaną część sadu od północy i zachody uległa całkowitemu zniszczeniu toteż dziś teren ten zajmują łąki i pastwiska otoczone od północy i wschodu olsami rosnącymi nad rowem (niegdyś strumykiem, który wyznaczał północną granicę ogrodów). W latach 80. XX w. roślinność założenia składała się z 23 gatunków drzew i krzewów, najstarszym drzewem była tam topola czarna z II połowy XIX w. o średnicy pnia 75 cm. Rosnąca przy drodze do wsi. Pozostałe starsze drzewa pochodziły z okresu międzywojennego i osiągały średnice pni 40-60 cm. Tak więc z historycznego układu przestrzennego przetrwały do tego czasu tylko: fragment sadu, nieliczne stare drzewa przy drodze do wsi, trzy inne stare drzewa, a z nasadzeń krzewów szpaler leszczynowy rosnący przy granicy sadu.¹⁹

W opisanym stanie założenie nie pełni już żadnych szczególnych funkcji w krajobrazie.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Kondratiuk M., Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 172

² Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 785

³ Kazimierski J., Rejestr pomiarowy miasta Suraża z roku 1562 [w:] Teki Archiwalne, t. II, Warszawa 1954, s. 185XIV , Wilno 1865-1914, s. 61-76

⁴ Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Komissjeju dla razbora drevnich aktov, t. XIV, Wilno 1865-1914, s. 61-76

⁵ Piekosiński Franciszek, Rekognicjarz poborowy woj. Podlaskiego z r. 1581, Wykaz dziedziców dóbr ich urzędników, sług i sprawców pow. bielskiego [w:] Wypisy heraldyczne z ksiąg poborowych, opr. Piekosiński Franciszek, Lwów 1911, s. 6

⁶ AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego I, nr 47, k. 233v

⁷ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. I. Warszawa 1908, s. 113 i 153

⁸ Kazimierski J., Rejestr pomiarowy miasta Suraża z roku 1562 [w:] Teki Archiwalne, t. II, Warszawa 1954, s. 185XIV , Wilno 1865-1914, s. 186-187

⁹ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. I. Warszawa 1908, s. 6

¹⁰ AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 20

¹¹ Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 785

¹² AGAD, Biblioteka Załuskich, Rejestr podymnego z 1790 r., k. 219

¹³ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 68

¹⁴ Orłowicz Mieczysław, Przewodnik ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937

¹⁵ Goławski Michał, Białystok. Przewodnik po mieście i okolicy, Białystok 1933, s. 74

¹⁶ CAH w Wilnie, Wojewódzkie Biuro ds. Finansowo Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1, nr 144

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Reńszczyźnie, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁸ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Reńszczyźnie, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, ReńszczyznaKategoria:dworski