Rudaki

Ogród dworski – powstały w okresie międzywojennym XX w., eklektyczny, ozdobno-użytkowy

Dawna nazwa: Rudaki

Gmina: Krynki

Położenie obiektu: na południe od wsi, nad bagienną doliną Świsłoczy (około 300 m od rzeki), na stoku łagodnie opadającym do doliny, przy istniejącym od XVIII w. gościńcu z Białegostoku do Słonimia, zwanym Traktem Napoleońskim

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Rudakach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Rudakach jest stosunkowo młoda, gdyż powstała dopiero w okresie międzywojennym XX w. Wcześniej tereny te należały do dóbr Brzostowica i była tu jedynie wieś Rudaki, o czym informuje wzmianka z 1560 r. iż w Rudakach, wsi należącej do starostwa knyszyńskiego, oddano 11 włók (181,5 ha) gruntu ornego oraz 5 włok (82,5 ha) „wypustu podłego” Ostafiemu Wołłowiczowi, pisarzowi i marszałkowi nadwornemu litewskiemu. To samo źródło informuje, że w 1560 r. istniał most na Świsłoczy w Rudakach. Także w XIX w. w miejscu, gdzie powstała później siedziba dworska leżały pola, co uwidocznione zostało na Wojenno-Topograficznej mapie z 1856 r.¹

Założycielem dworu w Rudakach był Piotr Chojnowski, który podczas wyprzedaży gruntów prowadzonej po I wojnie światowej przez Bank Rolny zakupił 100 ha gruntów. Nadał on swojej siedzibie bardzo tradycyjny kształt.²

Założono ją po obu stronach biegnącego z zachodu na wschód Traktu Napoleońskiego, który przepoławiał prostokątny teren o powierzchni około 9 ha, zajęty przez siedzibę dworską. Trakt napoleoński obsadzony już wcześniej wierzbami kruchymi był na odcinku sąsiadującym z założeniem wybrukowany. Wbiegał on od zachodu na teren kompozycji jarem ziemnym, a dalej ciągnęła się wzdłuż północnej części sadu niewysoka skarpa. Teren na północ od gościńca przeznaczono na warzywniki, które obsadzono po granicach jesionami i olchami. Teren położony na południe od gościńca zajmowały dwór, gospodarstwo folwarczne i sady. Wschodnią granicą dziedzińca gospodarczego zajmującego południowo-wschodnią część założenia biegła stara droga polna już wcześniej obsadzona wierzbami białymi (w chwili powstania założenia miały one kilkadziesiąt lat). Przy gościńcu, obok alei wierzb kruchych posadzono od strony sadu szpaler klonowo-dębowy. Od południowego-wschodu ogród zamykał szpaler lipowo-topolowy, a wzdłuż granicy zachodniej posadzono szpalery dębowy i leszczynowy. Tę część ogrodu dworskiego, która leżała na południe od gościńca wypełniały w większości sady oraz dziedziniec i budynki gospodarcze. Była ona przecięta krótką aleją lipową zakończoną dwoma kasztanowcami, biegnącą na osi dworu przez dziedziniec gospodarczy. Przed gankiem dworu urządzono kolisty podjazd, który przyozdobiono dookoła grupami drzew i krzewów ozdobnych oraz drzewami podkreślającymi poprzeczną oś kompozycji. Na tej osi stały dwór i oficyna oraz leżała jedna z trzech sadzawek ogrodowych. Druga sadzawka o wydłużonym kształcie ciągnęła się wzdłuż Traktu Napoleońskiego, a trzecia położona była w sąsiedztwie zabudowań gospodarczych. Ponadto, w południowo-zachodnim narożniku założenia wzniesiony został czworak.³

Tak rozplanowane założenie nawiązywało z jednej strony do tradycyjnych ogrodów kwaterowych o kwaterach podzielonych drogami, szpalerami lub alejami i osiami kompozycji, na których usytuowano aleję, dwór, oficynę i sadzawkę, a z drugiej zawierała pewne elementy nieregularne, jakby chciano nawiązać do swobodnych, naturalnych kompozycji ogrodowych. Do takich elementów należały podjazd z otaczającymi go nasadzeniami ozdobnymi, sadzawki o nieregularnych kształtach i towarzysząca sadzawkom roślinność. Elementy te stworzyły wewnątrz południowej części założenia namiastkę parczku o charakterze ozdobnym.

W 1939 r. Rudaki znalazły się w granicach ZSRR, w 1941 r. przeszły pod okupację niemiecką, a w 1944 r. ponownie przyłączono je do Związku Radzieckiego. Po regulacji granicy w 1950 r. (przebiegającej odtąd po Świsłoczy) Rudaki powróciły do Polski w stanie bardzo zdewastowanym. Przez cały ten okres, a także później, aż do śmierci w 1965 r., we dworze zamieszkiwał Piotr Chojnowski. Następnie teren siedliska został rozprzedany przez byłą służącą właściciela – Janinę Drylo.

Nowi nabywcy rozebrali wszystkie budynki zaś wnętrza ogrodu użytkowali jako pastewnik, toteż po rozsprzedaży gruntów nastąpił szybki zanik kompozycji – likwidacja ogrodu warzywnego, usunięcie części drzew ozdobnych, zanik dróg ogrodowych i zniekształcenie sadzawek. Wnętrza ogrodowe zaczęły zarastać olsy i zarośla. Z dawnych ogrodów pozostały do lat 80. XX w. szpalery otaczające południową część założenia, fragmenty alei wierzbowych, aleja lipowa rosnąca na osi nieistniejącego już dworu, ruiny obory, część sadu oraz fragmenty nasadzeń ozdobnych w otoczeniu podjazdu, miejsca lokalizacji dworu i sadzawek.⁴

Widok od południa na część ogrodu dworskiego w Rudakach, aleję wietrzbową
i teren po dawnej części gospodarczej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2186

Rosły tu w tym czasie 23 gatunki drzew i krzewów, a istniejący starodrzew pochodził z okresu międzywojennego, z wyjątkiem kilkunastu wierzb sadzonych w XIX w. przy traktach drożnych lub wyrosłych na łąkach. Poza tym rosło tu kilka grup krzewów pochodzących z pierwotnych nasadzeń ogrodowych. Młodą roślinność stanowiły wyłącznie samosiewy wyrosłe tu w wyniku zaniedbania obiektu.

Widok z "Traktu Napoleońskiego" na róznogatunkowe szpalery drzew otaczające ogród dworski w Rudakach
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2188

Dawna siedziba dworska w Rudakach, położona tuż przy granicy państwa, obok nieuczęszczanego dziś Traktu Napoleońskiego, z dala od innych uczęszczanych dróg była w latach 80. XX w. obiektem całkowicie opuszczonym. Pozostałości dawnego ogrodu, choć dobrze widoczne wśród okolicznych pól nie były bowiem oglądane nawet przez przypadkowych turystów.⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Topograficeskaja Karta Grodenskoj gubernii, b.m. 1856. Ispravl. Po rekognescirovke 1865 i 1866 g., Skala 1:126000

² Informacje ustne mieszkańców wsi Rudaki

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rudakach, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 121, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴ Informacje ustne mieszkańców wsi Rudaki; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rudakach, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 121, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rudakach, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 121, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Rudaki, józef maroszekKategoria:dworski