Sidra PGR

Park dworski – łączący wcześniejsze elementy regularne powstałe w XVI w. (zapewne około 1566 r.) z późniejszymi krajobrazowymi, wprowadzonymi podczas przebudowy około 1883 r. i rozbudowy z lat 20. XX w.

Dawna nazwa: Sidra

Gmina: Sidra

Położenie obiektu: na stokach wzgórza opadających do doliny rzeki Sidry, w sąsiedztwie traktu z miasta i rezydencji do Makowlan i Ogrodnik

Założenie dworsko-ogrodowe w Sidrze - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwsza rezydencja powstała w Sidrze przed 1536 r. i stanowiła centrum dóbr nadanych Bohdanowi Hrynkiewiczowi Wołłowiczowi. Jego syn Ostafi Wołłowicz, marszałek i pisarz hospodarski, który odziedziczył po nim tę majętność w 1539 r., znacznie powiększył tę siedzibę. W 1575 r. wzniósł on w Sidrze murowany dwór – kamienicę, a także urządził obok dworu ogród ozdobny. W 1566 r. lokował miasto Sidra i jemu też przypisać należy przeniesienie folwarku poza miasto. Takie rozdzielenie funkcji rezydencjonalnych od gospodarczych było w tych czasach typowe dla renesansowych siedzib na tych terenach. Podobnie jak utrzymanie łączności widokowej między częścią rezydencjonalną, a częścią folwarczną. W omawianym przypadku możliwe to było dzięki ulokowaniu rezydencji i folwarku na dwóch sąsiednich wzgórzach. Taki wzorzec organizacji przestrzeni został wypracowanych w tych stronach podczas pomiary włócznej, nic więc dziwnego, że Ostafi Wołowicz, jeden z realizatorów pomiary włócznej, zastosował w swoim prywatnym majątku to rozwiązanie, stosowane też m.in. w wielu dobrach królewskich. Niestety, nie znaleziono źródeł historycznych, które pozwoliłyby bliżej poznać kształt rezydencji w folwarku w Sidrze w XVI w.

Po śmierci Ostafiego Wołłowicza w 1587 r. majątek po nim odziedziczyła jego jedyna córka – Regina, żona Seweryna Bobera, kasztelana krakowskiego. Po jej bezpotomnej śmierci w 1591 i śmierci jej męża w roku 1592, Sidra przeszła w ręce syna Hrehorego Wołłowicza – Piotra (zm. przed 1624 r.), który ofiarował ją córce Helenie (zm. w 1649 r.), która w 1622 r. poślubiła ks. Jana Hołowczyńskiego, a około 1643 r. powtórnie wyszła za mąż za Krzysztofa Potockiego, podstolego litewskiego (zm. w 1676 r.). Po nim Sidrę odziedziczył jego wnuk Krzysztof Sędziwój, starosta Jabłonowski (zm. w 1683 r.), zaś po śmierci jego żony Barbary Bogumiły Gorajskiej (zm. w 1701 r.) – prawnuczka Konstancja z Potockich, żona Stanisława Antoniego Szczuki, podkanclerzego litewskiego.

Podczas wojny północnej spalone zostały miasto, rezydencja, a pewnie także i folwark. Po wojnie zostały one odbudowane, ale część rezydencjonalna nie wróciła już do dawnej świetności. Nadal niewiele wiemy o układzie i przebudowie założenia folwarcznego. Zapewne wtedy wytyczono oś widokową od rezydencji na folwark, którą podkreślono drogą i aleją. Rozbudowano też prawdopodobnie system stawów nad rzeką Sidrą.

Na początku XVIII w. Sidrę odziedziczyła Wiktoria Szczukówna, która w 1719 r. poślubiła Jana Stanisława Kątskiego, generała ziemi podolskiej. W 1741 r. dobra ponownie znalazły się w rękach Potockich (choć już innej gałęzi tego rodu) w wyniku małżeństwa Marianny Kątskiej (córki Wiktorii i Jana) z Eustachym Potockim, generałem artylerii litewskiej (zm. w 1768 r.). W 1771 r. w wyniku spadkowego podziału majątku Sidrę otrzymał Jerzy Michał Potocki (ur. w 1753 r., zm. po 1792 r.), starosta tłumacki, a w 1781 r. dobra te przejął jego brat Ignacy, marszałek nadworny litewski (zm. w 1809 r.). W 1804 r. dobra zlicytowano i w latach 1804-1815 posiadał je Rajmund Rembieliński.

W 1816 r. w wyniku zadłużenia dobra sidrzańskie podzielono. Starą rezydencję i północną część miasta przejął wtedy Karol Antoni Husarzewski, zaś folwark Sidrę i południową część miasta Józef Eynarowicz (ur. w 1775 r., zm. w 1845 r.). Oddzielony od rezydencji folwark nie został jednak centrum dóbr, lecz wchodził odtąd w skład dóbr Kudrawka, w której mieściła się siedziba Eynarowiczów (zob. Kudrawka). Zatem folwark ten pełnił nadal funkcje gospodarcze.

Po 1831 r. Całkowitemu zniszczeniu uległy zabudowania i ogrody użytkowe dawnej rezydencji magnackiej w Sidrze. Ta część dóbr została skonfiskowana i rozparcelowana za udział właściciela – Adolfa Husarzewskiego – w Powstaniu Listopadowym.

Po Józefie Eynarowiczu dobra wraz z folwarkiem Sidra objął w 1845 r. jego syn Wincenty (ur. w 1809 r., zm. w 1856 r.), po którego śmierci zarządzała majątkiem wdowa – Teodora z Barewiczów (ur. w 1816 r., zm. w 1861 r.), a później władał nimi ich syn Kazimierz (ur. w 1842 r., zm. w 1908 r.), który poczynił w folwarku sidrzańskim znaczące inwestycje.

Około 1883 r. wzniesiono tu murowane z kamienia obory i inne budynki gospodarcze. Stały one w czworobok wokół podwórza gospodarczego i wiodła do nich aleja lipowa biegnąca od drogi do miasta. Ta sama droga łączyła też folwark z młynem. Granicą założenia biegła droga do Makowlan, którą obsadzono lipami, a podwórze przecinała droga prowadząca do nowego, założonego wówczas małego folwarku sidrzańskiego – Wandzina. Droga ta biegła po południowej granicy sadu leżącego na wschód od zabudowań. Przeciwległą, północną granicę sadu stanowiła aleja przebiegająca wzdłuż rozlewisk Sidry. Całość założenia nadal miała charakter użytkowy, a nasadzenia ozdobne sadzono wzdłuż traktów komunikacyjnych.

W 1908 r., po śmierci Kazimierza Eynarowicza Sidrę objął jeden z jego synów - Stanisław Eynarowicz, który zamieszkał tu na stałe i posiadał ją do 1939 r. Doszło wtedy do podziału dóbr Kudrawka i folwark w Sidrze stał się centrum dóbr samodzielnych, toteż dokonano jego przebudowy starając się nadać mu cechy ozdobne i odpowiedni do rangi siedziby właściciela kształt.

Na wzgórzu górującym nad folwarkiem wzniesiono w latach 20. XX w. drewniany dwór zwrócony frontem w stronę sadów, a ponieważ budynek ten był otoczony naturalnym lasem sosnowym, to w lesie tym dokonano przecinek otwierając kilka osi widokowych (jedna z nich wybiegała na 3 stawy wykopane za drogą do Sidry). Do dworu doprowadzono drogę z dziedzińca gospodarczego, biegnącą później dalej na południowy-wschód do drogi wiodącej do Ogrodnik, a wzgórze dworskie przyozdobiono nowymi, rosnącymi wśród lasu nasadzeniami. W lesie urządzono też kilka dróg spacerowych obiegających wzgórze i powstała w ten sposób ozdobna część założenia mająca charakter parku leśnego.

W 1939 r. Walerian Bujnowski tak pisał o tym założeniu. „Na jednym z okolicznych wzgórz jest położony park leśny należący do majątku Sidry, dawniej utrzymywany on był bardzo starannie. Obecnie jest opuszczony”. Dziedzic mieszkał już bowiem w tym czasie w Kudrawce, którą odziedziczył po śmierci brata Wincentego.

W czasie II wojny światowej założenie uległo znacznej dewastacji, a w 1944 r. majątek rozparcelowano i teren siedliska folwarcznego, a później dworskiego w Sidrze podzielono między kilku użytkowników – Państwowe Gospodarstwo Rolne, Urząd Gminy, Spółdzielnię Kółek Rolniczych, którzy wznieśli tu wiele nowych zabudowań. W połowie lat 80. XX w. we dworze mieścił się Ośrodek Zdrowia. Budynek ten był w tym czasie dobrze utrzymany i otoczony lasem, w którym jednak nie było już śladów kompozycji parkowej. Z dawnej części gospodarczej zachowały się do tego czasu dwie kamienne obory, a z nasadzeń fragmenty alei lipowych rosnące przy traktach drożnych, sadzonych w końcu XIX i na początku XX w. Poza lipami rosły w nich nieliczne stare drzewa innych gatunków. Część terenu dawnej kompozycji zajęły olsy. Łącznie występowało tu wtedy 25 gatunków drzew i krzewów (ozdobnych i użytkowych), jednak większość roślinności nie miała nic wspólnego z dawną kompozycją założenia.

Pozostałości po dawnej kompozycji były widoczne z szosy do Sidry, lecz ze względu na zniszczenie i wielkie zaniedbanie terenu stanowiły widok mało estetyczny.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Archiwum Publiczne Potockich, nr 279a/145a, b, Jankowski, komisarz dóbr, plenipotent J. Potockiego (listy), nr 374, Kopia testamentu Eustachego Potockiego z 1771 r.

AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 40

AGAD, Metryka Koronna, s. 1917, 2036-2069, s. 2036-2069, Testament Ostafiego Wołłowicza

AGAD, Metryka Litewska, nr 209, k. 745, 790-797 i 883

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Chrzanowski, Karta dawnej Polski, Paryż 1860, ark. 17

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 479-1

Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybierania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

Akademia Nauk w Kijowie, nr I.6007

Akty izdavajemyje Vilenskoi Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, Wilno 1865-1914, t. XXI, s. 342-343

AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski Pośrednik Polubowny, nr 180

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn. tymcz. 11, k. 122-123 (dawn. 13.806, 15,217, 15.620)

AP Białystok, Zbiór Kartograficzny, nr 35, k. 4

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chojnowszczyźnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 125, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Sidrze, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski, jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939

CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 32v

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890

Gloger Zygmunt, Wesele Babuni [w:] Z nad brzegów Narwi. Jednodniówka na dochód Łomżyńskiego Towarzystwa Dobroczynności, Warszawa 1902

Informacje ustne Harasima Jana, zam. w Kudrawce

Inskrypcje na szczycie obory w założeniu dworsko-ogrodowym w Sidrze

Inskrypcje na tablicach epitafijnych na kaplicy grobowej Eynarowiczów na cmentarzu grzebalnym rzymsko-katolickim w Nowym Dworze

Iwaszkiewicz Janusz, Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867 [w:] Ziemiaństwo i większa własność rolna (stan posiadania, praca społeczna i gospodarcza, produkcja i obciążenia), Warszawa 1929, s. 34

Piłaszewicz Zofia, Sidra. Kościół parafialny pw. Św. Trójcy. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Warszawa 1975, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Piłaszewicz Zofia, Sidra. Relikty zamku i pałacu. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Białystok 1975, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 50

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1880-1900,

Wasilewski Tadeusz, Testament Ostafiego Wołłowicza [w:] Odrodzenie i Reformacja w Polsce, Warszawa 1962, t. VII

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Sidra, józef maroszekKategoria:dworski