Siemiatycze - ogród pałacowy

Ogród pałacowy – klasycystyczny, wieloczęściowy, sprzężony z układem miejskim, powstały około 1777 r. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Siemiatycze

Gmina: Siemiatycze

Położenie obiektu: na wzgórzu dominującym nad doliną rzeki Kamionki, na którą rozciągał się stąd panoramiczny widok, początkowo w pewnym oddaleniu od miasta leżącego za gruntami uprawnymi

Plan terenu założenia pałacowo-ogrodowego w Siemiatyczach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Założycielem siedziby dworskiej w Siemiatyczach był Stanisław Tęczyński ożeniony z Anną Bohuszówną, który około 1542 r. w ramach prac nad lokalizacją miasta i rozmierzeniem na nowo dóbr siemiatyckich wytyczył nowy teren pod dwór i ogród. Wcześniej istniejąca w tej okolicy siedziba dworska znajdowała się w innym miejscu.

Wschodnią granicą nowej siedziby biegła droga równoległa do biegu rzeczki Kamionki, a prowadząca do wsi Turna. W związku z tym, że Tęczyński wybudował w 1554 r. most na Bugu w Turnej, droga ta stała się ważnym traktem komunikacyjnym łączącym Podlasie północne z południowym. Ten właśnie gościniec wybiegający z południowo-wschodniego narożnika rynku siemiatyckiego był aż do lat 70. XVIII w. głównym ciągiem komunikacyjnym łączącym dwór z miastem. Przy nowym dworze około 1542 r. wzniesiono zabudowania gospodarskie i założono ogrody, zapewne regularne i kwaterowe, chociaż nie odnaleziono źródeł historycznych, które pozwalałyby się bardziej dokładnie zorientować w wyglądzie założenia w tym czasie. Wiadomo jedynie, że w południowej części założenia wykopano stawy nad płynącym tam strumieniem.

Jako posag Katarzyny Słuckiej Siemiatycze przeszły w 1558 r. w ręce Jerzego Olelkowicza ks. Słuckiego, jej pierwszego męża, po którego śmierci i ponownym zamążpójściu Katarzyny stały się własnością Krzysztofa Radziwiłła. W 1599 r. córka Katarzyny i Krzysztofa Radziwiłłów Halszka wniosła te dobra siemiatyckim Sapiehom i w rękach Sapiehów pozostawały one później aż do roku 1801. Halszka (zm. w 1611 r.) wyszła za mąż za Lwa Sapiehę (zm. w 1633 r.), po którego śmierci majątek przeszedł na własność jego syna Kazimierza Sapiehy (ur. w 1633 r., zm. w 1655 r.). Później odziedziczył go jego syn Paweł Sapieha, hetman litewski (zm. w 1665 r.). Następnie dobrami zarządzała w imieniu synów Leona, Bazylego (zm. w 1684 r.) i Benedykta wdowa po Pawle Anna Kopciówna. Benedykt Sapieha, podskarbi nadworny królewski, przekazał te dobra w 1700 r. synowi Mchałowi Józefowi (zm. w 1737 r.), a ten z kolei Kazimierzowi Karolowi Sapiesze, generałowi artylerii litewskiej (zm. w 1738 r.). Później, w latach 1738-1800 Siemiatycze były własnością Anny z Sapiehów Jabłonowskiej.

Aż do czasów Anny Jabłonowskiej dzieje założenia dworskiego w Siemiatyczach nie są bliżej znane, chociaż można przypuszczać, że było ono wielokrotnie przekomponowywane – przynajmniej przez Lwa Sapiehę w początku XVII w. i Mikołaja Józefa Sapiehę w początkach XVIII w., którzy prowadzili w mieście inne inwestycje. Jednak to dopiero Anna Jabłonowska nadała założeniu ostateczny kształt tworząc tu jedną z bardziej znanych w kraju kompozycji pałacowo-ogrodowych.

Anna Jabłonowska była jedną z najwybitniejszych Polek XVIII w., reformatorką zaangażowaną w życie polityczne kraju i autorką znanych wówczas dzieł, wśród których zwracały uwagę m.in. ośmiotomowe dzieło „Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców” i „Porządek robót miesięcznych ogrodnika na cały rok wypisany i na mierze podzielony”. Te dzieła, drukowane najpierw w pałacowej drukarni w Siemiatyczach, a następnie w Warszawie, miały doniosę znaczenie dla dóbr ziemskich i upraw w ogrodach dworskich.

Anna Jabłonowska, zgodnie z duchem epoki przebudowała miasto i siedzibę dworską w stylu klasycystycznym, m.in. w obrębie ogrodów wzniosła w innym niż dotychczas miejscu klasycystyczny pałac zwrócony elewacją główną w stronę miasta. Przed pałacem urządzono dziedziniec paradny, po którego bokach ustawiono dwie oficyny. Na dziedzińcu umieszczono wykonany z białego marmuru pomnik Pawła Sapiehy, hetmana Litewskiego, bohatera z czasów walk ze Szwedami a dawnego dziedzica Siemiatycz. Wejście na ten paradny dziedziniec prowadziło rzez ozdobną bramę stworzoną z dwu rzeźb sfinksów. Zarówno pałac, jak pomnik oraz bramki usytuowane były na głównej osi kompozycji, którą podkreślała ulica „szeroka na ponad 100 łokci warszawskich” wysadzona czterorzędową aleją kasztanowcową. Ulica ta wiodła na rynek miejski, w którego centrum wzniesiono tzw. Ratusz – budynek o funkcji bazaru z nadbudowaną wieżą zegarową. W ten sposób Jabłonowska zrealizowała ideę planu francuskiego Nancy, „stolicy” króla Stanisława Leszczyńskiego.

Oś główna łącząca pałac z rynkiem kontynuowana była po przeciwnej stronie pałacu przecinając znajdujący się tam ogród. Po przecięciu wnętrza ogrodu biegła dalej w alei do folwarku Annopol. Zabudowania Annopola usytuowane na wzgórzu poza stawami doskonale widoczne były z okien pałacu. Folwark ten miał pełnić funkcje propagandowe i przekonywać zwiedzających o skuteczności reform księżnej.

Sam ogród pałacowy był skomponowany w sposób bardzo regularny i posadzono w nim szpalery kasztanowców, lip i grabów otaczające partery wodne założone przy południowym skraju założenia i 3 kanały tworzące kształt litery „U”, otaczające centralne wnętrze ogrodu, w którym znajdowały się zapewne także partery kwietne. Na wschód od pałacu wzniesiono murowaną oranżerię a położone na wschód od pałacu i ogrodu ozdobnego sady dworskie ciągnęły się zapewne aż po Annopol, zajmując także tereny położone poza gościńcem turneńskim. Ukształtowane były tarasowo i podzielone na kwatery szpalerami lub alejami. Projektantem rozplanowani założenia – nie tylko zresztą pałacu i ogrodów, ale też i wielu obiektów w mieście – był Szymon Bogumił Zug. Całość zajmowała obszar około 26 ha.

Znaną rezydencję siemiatycką odwiedzali: król Stanisław August (dwukrotnie), cesarz austriacki Józef II, hrabia du Nord (późniejszy Paweł I) i liczni inni goście, m.in. bp. Ignacy Krasicki.

W 1797 r. pożar zniszczył zachodnią część miasta. Nowy projekt odbudowy sporządził również Szymon Bogumił Zug, który zaplanował Siemiatycze jako miasto wzorowane na antycznym mieście rzymskim z kwadratowym rynkiem („forum”) i dwiema głównymi ulicami krzyżującymi się na placu rynkowym („cardo” i „decumanus”) oraz równoległymi do nich ulicami, tworzącymi układ kwadratowych, szachownicowo ułożonych terenów przeznaczonych pod zabudowę. Projekt ten doczekał się tylko częściowej realizacji, ale Nowe Miasto w Siemiatyczach korespondowało z wcześniejszym klasycystycznym układem Starego Rynku i sprzężonej z nim kompozycyjnie rezydencji.

Czterorzędowa aeja lipowa przy głownej drodze dojazdowej do pałacu oraz zadrzewinie ulic i dróg
na projekcie rozoplanowania zachodniej części miasta Siemiatycze po pożarze z 1797 r.
(autor zap. S. B. Zug), kopia z 1799 r.
AP Białystok, Kamera..., nr 2938a, k. 205
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2511 i D 2513

Niestety, budowa i utrzymywanie wielkiej rezydencji były drogie, a szerzone w publikacjach księżny Jabłonowskiej teorie ogrodnicze i gospodarcze bywały oparte na niesprawdzonych, zasłyszanych informacjach i nie zawsze stosowane były w jej własnych dobrach. Doskonale ilustruje tę sytuację opinia Hipolita Kownackiego z 1798 r., dotycząca księżny Anny Jabłonowskiej, pani na Siemiatyczach: „Przed kilku laty byłem ja już w tem miejscu i nieumyślnie zboczyłem powracając z Karolina w roku 1795 lecz za pierwszym rzutem oka i teraz przekonałem się, iż ta pani z innych miar oświecona i uczona w ekonomice jest nie tylko szarlatanką, imponującą publiczności ekscerptami z ksiąg i obserwacji ze słuchu i potocznych dyskursów pobieranymi, do których własne gospodarstwo wcale się nie stosuje i owszem, wielki nieład w ogóle interesów, długów po uszy. Procesów dosyć, w domu nierząd i powszechne nieukontentowanie domowników i uciążliwość poddaństwa”. Wynikiem tego było zadłużenie włości, którego nie było z czego spłacać.

W związku z tym, że Ks. Anna Jabłonowska zadłużyła dobra, jeszcze przed jej śmiercią (w 1800 r.) bank holenderski zajął posiadłość, a w 1801 r. władze pruskie wystawiły ją na licytację. Zbiory gabinetu historii naturalnej i bibliotekę zakupił wtedy car Aleksander I i w 1803 r. wywieziono je do Petersburga. Podobny los spotkał wyposażenie pałacu i jego wystrój rzeźbiarski. Zapoczątkowało to regres siedziby i okres dewastacji pięknej kompozycji.

Rezydencję wraz z ogrodami, tak jak i dobra siemiatyckie zakupił bankier warszawski Jan Mayzner który około 1820 r. przekazał je swojemu synowi Ludwikowi. W 1833 r. przeszły one w ręce generała A. Fenshav’a, po śmierci którego zarządzała nimi wdowa po nim – Paulina Fenshav (zm. w 1855 r.). Następnie właścicielem został ich syn Edward, który w 1856 r. przekazał majątek swojemu bratu Karolowi Fenshav.

W latach 1834-1836 ogrody pałacowe otoczone zostały kamiennym murem.

W czasie bitwy powstańców z wojskami rosyjskimi 7 lutego 1863 r. dokonano ogromnych zniszczeń – na skutek ostrzeliwań i pożarów zniszczeniu uległy nie tylko inne zabudowania ale i sam pałac, a oddział Romana Rogińskiego, przygotowując pole bitwy usunął część drzewostanu ogrodów.

Później ogrody pałacowe i budynki nigdy już nie wróciły do dawnej świetności. Wzniesiono za to kilka nowych zabudowań, których lokalizacja nie korespondowała z dawnym układem kompozycyjnym założenia.

Po śmierci Karola Fenshav’a (zm. w 1879 r.)aż do 1902 r. dobrami zarządzała wdowa po nim Alteja wraz z córkami Karoliną, Fanną, Sofią i Emilią. W końcu w 1902 r. rozparcelowały one i rozsprzedały całość majątku, w tym także jego centrum. Nabywcy wycięli nasadzenia ogrodowe pozostawiając tylko pojedyncze stare drzewa.

Po II wojnie światowej w latach 70. XX w. w miejscu dawnego pałacu i dziedzińca powstał Urząd Miasta i Gminy. Uporządkowano jego otoczenie, wytyczono nowe drogi oraz posadzono drzewa i krzewy ozdobne. Wszystko to jednak nie miało nic wspólnego z dawnym układem kompozycyjnym, z którego do lat 80. XX w. pozostały tylko pojedyncze stare lipy, kasztanowce i robinie akacjowe. W dawnym ogrodzie pałacowym wzniesiony został kompleks zabudowań szpitala, co zniszczyło całkowicie jakiekolwiek ślady starego układu kompozycyjnego w tym rejonie (m.in. ślady po kanałach parkowych).

Widok z terenu dawnego dziedzińca pałacowego w Siemiatyczach na bramkę ze sfinksami
i na ulicę łączącą pałac z rynkiem - stan z 1988 r.
Fot. Piotrz Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1941

W latach 70. I 80. XX w. prowadzone były prace konserwatorskie obejmujące rekonstrukcję rzeźb sfinksów, remont osiemnastowiecznej oranżerii i zabezpieczenie pozostałości muru ogrodzenia ogrodów. Były to bowiem najistotniejsze elementy jakie do tego czasu pozostały z dawnego założenia.

Tereny wokół dawnej rezydencji zajęła w tym czasie zabudowa miejska, która rozprzestrzeniła się również na część obszaru dawnych ogrodów.

Widok od północnego-wschodu na mur ogrodu pałacowego w Siemiatyczach wzniesiony w latach 1834-1836
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1942

Do II połowy lat 80. XX w. z dawnej kompozycji przetrwały jedynie 2 sfinksy, przebudowana oranżeria, część kamiennego muru, część dróg dojazdowych, fragmenty skarp i nieliczne stare drzewa, z których kilka lip i kasztanowców pochodziło z końca XVIII w. Przeważającą większość starszych drzew stanowiły stosunkowo młode odrosty korzeniowe.

Mimo, że ogrody pałacowe w Siemiatyczach należało w zasadzie uznać za niezachowane, to nawet te resztki starej kompozycji urozmaicały wygląd tej części miast, a wpływ rezydencji na układ urbanistyczny miasta był nadal widoczny.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Kapicjana, nr 3, s. 24-25, 219-224, 406-418

AGAD, Metryka Koronna, nr 119, k. 398v-400

AP Białystok, Białostocka Obwodowa Komisja Budowlana, nr 27

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 2938a, k. 205, Projekt rozplanowania zachodniej części miasta Siemiatycz po pożarze 1797 r., Autor zap. Szymon Bogumił Zug, Kopia z 1799 r., Skala 1:522

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 155a, k. 204-205, nr 2957a, nr 3268

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 10.699, 11.226, 11.741, 11.942, 12.436, 16.191

Berger-Mayerowa Janina, Jabłonowska z Sapiehów Anna Paulina [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. X, 1963, s. 210-212

Bergerówna Janina, Księżna Pani na Kocku i Siemiatyczach, Lwów 1936

Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Zbiór rękopisów, rkps 2077

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 126, Białystk 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Chorobińska Misztal Antonina, Z dziejów Siemiatycz połowy XVIII wieku, Białystok 1978

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 109

Gazeta Uwiadamiająca Pruss Nowowschodnich dla Pożytecznej Wygody Publiczności, nr XLVII z 12.06.1801

Jabłonowska Anna, Porządek robót miesięcznych ogrodnika na cały rok wypisany i na mierze podzielony, Warszawa 1787

Jabłonowska Anna, Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców, Warszawa 1786, t. 1-VIII

Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I-III, Warszawa 1908-1910

Jankowska Marta, Siemiatycze. Ewangelicka kaplica cmentarna. Studium historyczno-architektoniczne, Białystok 1981

Karte des Deutschen Reiches. Herausgegeben von der Kartogr. Abt. Des Stellv. Generalsstabes d. Armee 1916 (b.m.). Druck 1916, Skala 1:100000

Karte des westlichen Russlands. Kartographische Abteilung d. Konigl. Preuss. Landes-Aufnahre. (b.m.) Druck 1915, Skala 1:100000

Kieniewicz Stefan, Roman Rogiński powstaniec 1863 r., Warszawa 1985

Kozakiewicz Leszek, Kubiak Janusz, Siemiatycze. Studium historyczno-urbanistyczne, Kraków 1971

Kwiatkowski Marek, Szymon Bogumił Zug. Architekt polskiego Oświecenia, Warszawa 1971

Maroszek Józef, Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska [w:] Białostocki Informator Kulturalny, Białystok 1981, nr 4 (35), s. 28-32

Maroszek Józef, Dzieje Siemiatycz do końca XVIII wieku [w:] Studia i materiały do dziejów Siemiatycz, Białystok 1989

Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Siemiatyczach, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 315, s. 268, nr 316, s. 56-58, nr 419, s. 29-32 i 59

Politechnika Warszawska, Zakład Architektury Polskiej, U.III.20, Siemiatycze. Plan miasta, 1912 r. (przerys po 1920 r.), Skala 1:6300

Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, Petersburg 1890-1894, t. I-III

Sieviergin V., Zapiski putiesestva po zapadnym provincjam Rossijskogo Gossudarstva, Sanktpeterburg 1803

Trzebiński Wojciech, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Warszawa 1962

Wojewódzkie biuro Planowania Przestrzennego w Białymstoku, Archiwum Kartograficzne, Plan ucastka zemli prinadlezasca vladelic Fonsau… 25 junia 1833m kopia 1874