rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeSikory

Ogród dworski – regularny, użytkowy z towarzyszącymi nasadzeniami ozdobnymi, powstały w końcu XVIII w. na miejscu siedziby dworskiej istniejącej od XVI w.

Dawna nazwa: Nereśla Sikory

Gmina: Mońki

Położenie obiektu: w dolinie rzeki Nereśli, przy drodze z Goniądza do Knyszyna, pierwotnie przy granicy kompleksu puszcz Grodzieńskiej i Bielskiej

 

Sikory plan 

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Sikorach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Miejscowość Sikory powstała na przełomie XV i XVI w. i nosiła początkowo nazwę Nereśla-Sikory (zapewne od nazwy przepływającego obok strumienia). Położona była na skraju dóbr goniądzkich, w których skład wchodziła.1 W XVI w. wyodrębniło się w tej miejscowości kilka działów ziemiańskich2, których właściciele uzyskali niezależność po włączeniu dóbr goniądzkich do starostwa knyszyńskiego w 1571 r. Późniejszy ogród powstał zapewne w obrębie działu należącego w 1581 r. do Józefa Wołłowicza, wojewodzica smoleńskiego, a w 1635 r, do Stefana Wojny.3 W II połowie XVII w. mamy do czynienia z dużym rozdrobnieniem działów własnościowych w Sikorach – w 1676 r. było tu już 10 właścicieli.4

Po okresie rozdrobnienia własności Sikory stały się w II połowie XVIII w. własnością Świerzbińskich. Jednemu z nich – Kazimierzowi (zm. w 1823 r.) można przypisać przebudowę założenia w końcu XVIII stulecia. Wygląd tego obiektu opisany został w inwentarzu z 1823 r.

W końcu XVIII w. wzniesiono drewniany dwór usytuowany szczytem do gościńca oraz budynki gospodarcze (2 spichlerze, siennik, stodołę, oborę, chlew) wokół dziedzińca położonego na zachód od dworu. Parterowy dwór o rzucie prostokąta stał na kamiennej podmurówce, był podpiwniczony, o dachu naczółkowym krytym dachówką, z dwoma kominami i gankiem na dwóch słupach od strony dziedzińca (krytym tarcicami), na który prowadziły schodki z drewnianą balustradą. Założono też ogrody otaczające dwór, przy czym bezpośrednio do dworu przylegał ogród warzywny (w którym też obok dworu stała lodownia), zaś większy od niego ogród owocowy o powierzchni około 1 ha oddzielony był od dworu szpalerem i browarem usytuowanym nad sadzawką, obok którego stała też wołownia. W tym ogrodzie owocowym rosło w 1825 r.: 47 grusz rodzajnych, 108 grusz nierodzajnych, 29 jabłoni rodzajnych, 95 jabłoni nierodzajnych, 27 śliw węgierek rodzajnych i 73 śliw nierodzajnych. Po zniszczeniu browaru sadzawka, z racji bliskiego sąsiedztwa dziedzińca gospodarczego służyła do pojenia bydła. Wokół ogrodów i zabudowań istniały drewniane ogrodzenia. Poza tym, po granicach ogrodów oraz na granicy dziedzińców i przy drodze z Wasiek do wsi Dudki posadzono szpalery drzew ozdobnych. Rosły tam lipy drobnolistne, kasztanowce białe i klony. Nieco później wykopano sadzawkę rybną zamykającą ogród owocowy od południa (istniejącą już w 1824 r.). Jak wynika z inwentarza do tego czasu scalono w jednym ręku wszystkie działy majątkowe w Sikorach, a powierzchnia majątku była większa od pierwotnego nadziału.5

W wieku XIX majętnością władali kolejno Świerzbińscy, Michał Dyżewski (mąż Zofii Świerzbińskiej) i jego córka Stanisława (zm. w 1920 r.). Od 1917 r. w Sikorach mieszkały: Jadwiga Dyżewska (synowa Michała) i jej siostra Zofia Jeżewska. W okresie międzywojennym właścicielem Sikor był Bronisław Jeżewski. W 1944 r. należały one już Jadwigi Dyżewskiej, która zamieszkiwała tu do lat 50. XX w.6

Dyżewscy nie dokonali większych zmian w układzie kompozycji założenia. Dobudowali jedynie kilka budynków gospodarskich – na początku XX w. i w okresie międzywojennym na północny-zachód od dworu stały: kuźnia, stodoły i obory ustawione w jednym ciągu. Po 1914 r. obok kuźni zbudowano czworak (rozebrany po 1944 r.).7

Do 1939 r. osiemnastowieczny układ siedziby dworskiej nie uległ zasadniczym zmianom. Wzniesiono jedynie kilka nowych budynków gospodarczych, a rozebrano wszystkie starsze (osiemnastowieczne), zlikwidowano sadzawkę rybną, ponadto ogrody, w których na początku XX w. dokonywano nowych nasadzeń (gdyż stare drzewa wypadały), uległy zaniedbaniu. Kompozycja zajmująca w szczytowym okresie rozwoju powierzchnię około 3,5 ha, została jednak prawie całkowicie zniszczona podczas II wojny światowej i po II wojnie, najpierw wskutek braku opieki, a następnie w wyniku parcelacji.

W 1939 r. przeprowadzono parcelację majątku, z którego utworzono dwa kołchozy, a we dworze umieszczono siedzibę NWD. W 1941 r. majątek przejęła administracja niemiecka i administrował nim niejaki Dzieszko zamieszkujący we dworze razem z jego właścicielami. Po 1944 r. majątek upaństwowiono.8 We dworze do lat 50. XX w. mieszkała Jadwiga Dyżewska z córką Stefanią, która po wyjściu za mąż za Zygmunta Paczyńskiego opuściła Sikory, a ponieważ w tych latach zmarła też Jadwiga Dyżewska, to dwór i teren dawnego założenia przejął Państwowy Funduszu Ziemi. Następnie w budynku dworu umieszczono szkołę podstawową, która funkcjonowała tam jeszcze w latach 80. XX w. użytkując część terenu dawnego założenia (gdzie m.in. powstało boisko szkolne). W 1980 r. Związek Rolników Indywidualnych wzniósł też na terenie założenia w sąsiedztwie gościńca pomnikowe Trzy Krzyże i upamiętnił je tablicą.9

 

Sikory 1

Elewacja frontowa dworu w Sikotach - stan z 1977 r.
Fot. Anna Kalisz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 29/1164/2

Sikory 2

Widok z wnętrza dawnego ogrodu dworskiego w Sikorach na pozostałości starego szpaleru i dwór - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2300

Sikory 3

Widok na dwór w Sikorach od południowego-zachodu - sytan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2301

Do tego czasu pozostała część założenia została albo zajęta pod uprawy rolnicze, albo zabudowana. Oprócz dworu przetrwały tylko szczątki nasadzeń szpalerowych wokół ogrodu oraz sadzawka. Rosło tu w tym czasie 26 gatunków drzew i krzewów. Z dawnych szpalerów zachowały się nieliczne stare drzewa sadzone w końcu XIX w. lub na początku wieku XX oraz 4 najstarsze drzewa obiektu – 2 lipy, klon i kasztanowiec, pochodzące z początku XIX w. i rosnące przed dworem, skrytym dziś pomiędzy zabudowaniami wsi (gdyż zabudowania wsi w ciągu wieków przybliżały się coraz bardziej do siedziby dworskiej).10

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Akty Litovskoj Metriki, wyd. Leontovic F. I., t. I, Warszawa 1896; Baranowski J., Z dziejów feudalizmu na Podlasiu [w:] Rajgrodzko-Goniądzkie Państwo Radziwiłłów, Przegląd historyczny

2 Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S. i Semkowicz W., t. III, Kraków 1932

3 Piekosiński Franciszek, Rekognicyarz poborowy woj. Podlaskiego z r. 1581 [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. II – 1910, Lwów 1911, s. 24-25; AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 22 i 38v

4 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 706

5 Kalisz Anna, Sikory – dwór. Studium historyczno-architektoniczne, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Siwek Lucyna, Siwek Mirosław i inni, Inwentaryzacja architektoniczna dworu w Sikorach, Białystok 1981, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka

6 Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 128; Informacje ustne Wajsiela Emila, zam. w Sikorach

7 Informacje ustne Wajsiela Emila, zam. w Sikorach

8 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4

9 Informacje ustne Wajsiela Emila, zam. w Sikorach; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Cybulko Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Sikorach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Cybulko Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Sikorach, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 129, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Inne źródła:

Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I, Warszawa 1908-1910

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Sikory, józef maroszekKategoria:dworski