Sobolewo

Ogród folwarczny – neobarokowy, o przewadze funkcji użytkowych, powstały w II połowie XIX w. na miejscu wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: Sobolewo

Gmina: Supraśl

Położenie obiektu: na płaskim terenie, nad rzeczką Sobolanką, pierwotnie wśród lasów Puszczy Błudowskiej, której część nazywano później Puszczą Sobolewską

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Sobolewie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony da potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Historia Sobolewa sięga XVI w., gdyż w 1540 r. Aleksander Chodkiewicz (któremu Puszczę Błudowską nadał w 1525 r. Zygmunt Stary)¹ nadał tu część puszczy synom Iwana Sobolewskiego Czelinowi Iwanowi i Łukjanowi. W 1565 r. wzmiankowany był w tych dobrach bojarzyn Piotr Sobolewski, a w 1637 r. Krzysztof Sobolewski. Później przeniesiono bojarów do Nowodworc, a w Sobolewie założono folwark i osadzono chłopów. Mieściła się tu siedziba zarządu klucza sobolewsko-karakulskiego (zwanego też kluczem sobolewsko-dojlidzkim) dóbr zabłudowskich, należących w latach 1598-1698 do Radziwiłłów (zob. Zabłudów). Siedziba ta i leżące na północ od niej wsie uległy całkowitemu zniszczeniu w czasie najazdu szwedzkiego.² Budowniczym nowego założenia został wybitny pisarz ariański Samuel Przypkowski, który pozostawał na usługach Radziwiłłów, a któremu Bogusław Radziwiłł przekazał w 1661 r. w dzierżawę wieś i folwark Sobolewo i który miał odbudować zniszczony folwark i chłopskie budynki.³

W 1674 r. siedziba ta składała się z zabudowań ustawionych wokół ogrodzonego podwórza leżącego na zachód od dworu (domu gospodarskiego z piekarnią, trzech stodół, pięciu spichlerzy, stajni „wielkiej”, wozowni, budynku kuchennego i czterech chlewków), z dworu stojącego przy podwórzu na miejscu późniejszego dworu (wzniesionego w XIX w.) na osi drogi dojazdowej z Dojlid, ze stawu na rzece („o jednym upuście jałowym”) i z ogrodów użytkowych. Nad stawem funkcjonował też browar.⁴

Na skutek działalności antyariańskiej proboszcza zabłudowskiego księdza Faustyna Wieczorkowskiego Samuel Przypkowski zmuszony był porzucić dzierżawę sobolewską i wyjechać do Prus.⁵ Później Sobolewo zmieniło właścicieli, gdyż w 1698 r. Kazimierz Jan Sapieha, wojewoda wileński i hetman wielki litewski, opiekun księżniczki falzhrabianki rewskiej Radziwiłłówny, zastawił je wraz z wsią na 3 lata Stefanowi Mikołajowi Branickiemu (późniejszemu wojewodzie podlaskiemu). Zapewne wierzyciele nie wywiązali się ze zobowiązań finansowych, gdyż folwark Sobolewo z kluczem sobolewsko-dojlidzkim pozostał w rękach Branickich do początku XIX w.⁶ Należał w latach 1698-1709 do Stefana Mikołaja, wojewody podlaskiego, w latach 1709-1771 do Jana Klemensa, hetmana wielkiego koronnego i w latach 1771-1809 do Izabeli z Poniatowskich Branickiej.⁷

Wraz z przeznaczaniem coraz to większych połaci lasu pod uprawy folwark znalazł się w XVII w. w otoczeniu pól i łąk. Sporządzone 100 lat później mapa i inwentarz dostarczają więcej informacji o wyglądzie założenia, które do tego czasu uległo zapewne rozbudowie, jednak swój układ przestrzenny otrzymać musiało po 1661r.

Zabudowania i ogrody Sobolewa na Mapie folwarków Dojlidzkiego
i Sobolewskiego z przyległościami... z 1769 r.
BUW, Gabinet Rycin, Zbiory Króla Poniatowskiego 187, nr 157
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2742

Około roku 1772 dwór stał na miejscu późniejszego (wzniesionego w XIX w.) i prowadziła do niego droga od strony folwarku w Dojlidach, stanowiąca jednocześnie oś widokową wyprowadzoną od dworu. Dwór poprzedzały ogrody, przedzielone drogą „…jeden ze dwu stron parkanem w słupy, a drugi żerdziami między koły pogrodzone, do bramy przypierające”. Dwór zbudowany był „z drzewa kostkowego, w węgieł budowany, słomą pruską dekorowany, do którego wchodząc ganek na słupach dachówką kryty…”.  O ile dwór z 1674 r. mieścił sień, kuchnię, izbę, alkierz i komorę, to dwór z 1771 r. miał dwie części – administratorską i czeladną. Część administratorska miała sień, izbę, kuchnię, garderobę i spiżarnię (i sto lat wcześniej stanowiła zapewne całość dworu). Część administratorska, dobudowana zapewne później, miała sień, kuchnię, izbę, spiżarnię i komórkę. Na północ od dworu leżał dziedziniec otoczony budynkami gospodarczymi, a dziedziniec ten od północy zamykała brama, za którą biegła droga do stawu, przy której stał dom tkacza „stary, dranicami kryty z kominem na dach wywiedzionym”, zaś z tyłu tego budynku znajdowała się łaźnia dranicami kryta, przed nim ogrodzony żerdziami pastewnik, a z boku „ogród do hanyżu takoż wygrodzony”. Droga wychodząca z dziedzińca na osi dworu i dochodząca do stawu łączyła się inną drogą – biegnącą po granicy założenia, a prowadzącą ze wsi Sobolewo do wsi Kuriany i Protasy, przy czym droga do Kurian biegła po grobli. Na grobli przy zachodniej granicy stawu wzniesiono w końcu lat 60. XVIII w. przy drewnianym mostku młyn wodny. Na końcu stawu rósł lasek olchowy, błotnisty, a idąc dalej groblą w kierunku wsi Sobolewo dochodziło się do karczmy „dranicami krytej”. Zapewne po przeciwnej stronie stawu zlokalizowany był browar (wówczas stary i reperacji potrzebujący), a obok niego stała słodownia „z dylów w węgieł budowana dranicami pod łaty kryta”. Zbudowania gospodarcze zgrupowane były przy tzw. podwórzu leżącym na wschód od dworu i dziedzińca. Wszystkie z wyjątkiem lamusa budynki były tam drewniane, budowane „w węgieł”, kryte gontem lub dranicami. Znajdowały się tu chlewki (25 szt.), lamus, węglarnia, spichlerzyki (3 szt.), stodółka (stara), stodółka (nowa), szopka, szopa, obora nowo wybudowana, suszarnia i owczarnia.⁸ Jak z tego wynika zbudowania gospodarcze otoczone były z trzech stron ogrodami warzywnymi. Ogrody te, podobnie jak cały folwark obsadzone były po granicach szpalerami drzew. Ogród sąsiadujący z dworem otrzymał jedynie porządniejsze ogrodzenie niż pozostałe ogrody, ale także miał charakter użytkowy.⁹

Teren folwarku w Sobolewie na Planiku folwarku Sobolewo z 1915 r. (w Inwentarzu Jeometryczno-Ekonomicznym
Drugiej Części Hrabstwa Zabłudowskiego Sobolewszczyzny)
AGAD, Zbiór Kartograficzny, R. 453-3, s. 3
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2626

W początkach XIX w. klucz sobolewsko-dojlidzki wrócił do dóbr zabłudowskich. Jego właścicielami byli wówczas Dominik Radziwiłł (wzm. w 1812 r.), a następnie hrabiowie Demblińscy. Po 1831 r. dobra zostały skonfiskowane. W 1856 r. tzw. hrabstwo zabłudowskie zakupił Aleksander Iwanowicz Kruzensztern, który w 1886 r. dokonał podziału włości zabłudowskiej między troje dzieci. Dojlidy wraz z Sobolewem otrzymała Zofia, po mężu Rudiger, która pozostawała ich właścicielką do 1921 r.¹⁰

W II połowie XIX w. gruntownie zmieniono kompozycję założenia. Część gospodarczą przeniesiono i zlokalizowano na południe od dworu, gdzie powstał nowy dziedziniec gospodarczy, przy którym wzniesiono 2 czworaki, oborę, stodołę, chlewnię i spichlerz. Na miejscu starego drewnianego dworu wzniesiono nowy, murowany. Na granicy dziedzińca wykopano (od strony dworu) sadzawkę, a przy dworze studnię. Teren dawnych zabudowań zajęły teraz sady, przez które rozciągał się widok z dworu na rzekę i leżącą za nią wieś. Wyprostowano i przesunięto część dróg dojazdowych oraz obsadzono je na odcinkach kilkusetmetrowych alejami jesionowymi. Posadzono szpaler przy wschodniej granicy sadu, rozebrano młyn a staw osuszono. Powstała więc regularna kompozycja z prostokątnym dziedzińcem i sąsiadującym z zabudowaniami od północy prostokątnym ogrodem powiązanym widokowo z dworem, do którego wiodło kilka prostych alei. Zatem, w II połowie XIX w. powstał tu układ przestrzenny właściwy raczej dla baroku, zbliżony do rozwiązań kompozycyjnych stosowanych w siedzibach szlacheckich w XVII i XVIII w. W takim stanie założenie pozostawało do 1944 r. W tym stadium rozwoju zajmowało ono powierzchnię około 10,5 ha.¹¹

W 1921 r. Zofia hr. Rudiger sprzedała Dojlidy wraz z folwarkami, w tym z Sobolewem, Polsko Amerykańskiemu Bankowi Ludowemu w Krakowie, który w 1922 r. odsprzedał je Jerzemu Rafałowi księciu Lubomirskiemu z Przeworska.¹²

W 1944 r. Sobolewo przejął PGR Ignatki¹³ specjalizujący się w tuczu świń, który wykorzystywał do swoich potrzeb stare budynki folwarczne, ale obok nich wzniósł też kompleks nowych, które ogrodził parkanem z prefabrykatów betonowych, co wymusiło zmianę biegu drogi z Henrykowa do Kurian (wcześniej przecinającej dziedziniec). Częściowej dewastacji uległ drzewostan, zlikwidowano sad rosnący między dworem a rzeką i ulokowano tam nową zagrodę chłopską, zaś w sąsiedztwie dworu wzniesiono szpetne szopy i budynki gospodarcze.

Widok na dwór w Sobolewie od południowego-wschodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2127

Do lat 80. XX w. z dawnego założenia przetrwały: dwór, czworak i kompleks budynków gospodarczych wzniesionych w II połowie XIX w. wokół dziedzińca (obora, stodoła, chlewnia, spichlerz), sadzawka, system dróg i alei dojazdowych oraz nieliczne stare drzewa rosnące przy granicach wnętrza po dawnym sadzie (wtedy już zajętego przez łąkę i pola uprawne). Dawny widok z dworu na wieś został przesłonięty przez olsy nadrzeczne. Roślinność porastająca teren dawnego założenia składała się w tym czasie z zaledwie 17 gatunków drzew i krzewów, starodrzew zachowanych fragmentów szpalerów i alei pochodził w większości z II połowy XIX w., przy czym najcenniejszych było tu 5 alei jesionowych posadzonych prawdopodobnie w latach 60. XIX w. Oprócz tego, przy części dróg dokonano nowych nasadzeń, a w sąsiedztwie dworu rosło kilka grup krzewów.

Widok od południa na założenie folwarczno-ogrodowe w Sobolewie i jedną z prowadzących do niego alei
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2126

Obiekt wyróżniał się w tym czasie w krajobrazie siecią z daleka widocznych alei, które tylko od północy zasłaniała roślinność nadrzeczna. Mimo to, tereny dawnego założenia i otoczenie dworu przekształcone przez nową zabudowę, nie posiadały już większych walorów krajobrazowych.¹⁴

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 187; Miasta Polskie w Tysiącleciu, red. Pazyra St., t. I, Wrocław-Warszawa-Kraków,. s. 296; Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 46

² Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 187; Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 46; Akty izdavajemyje Vienskoj Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, Wilno 1863-1914, t. XVII, s. 443

³ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie Warszawskie, dz. XIVa, t. I, nr 8, f. 601-601v

⁴ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie Warszawskie, dz. XXV, nr 2104, s. 161-166, nr 3955, f. 3-6; Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie, Gabinet Rycin, Zbiór króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, nr 187, nr 157

⁵ Tazbir Janusz, Arianie w Białymstoku i okolicach [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, Białystok 1968, t. I, s. 81-105

⁶ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie w Warszawie, dz. XXIII, p. 105, t. 2; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 90, s. 19, nr 290, s. 12-13

⁷ Konopczyński Władysław, Biogramy Branickich [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. II, Kraków 1936, s. 396-411; Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

⁸ Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie, Gabinet Rycin, Zbiór król Stanisława Augusta Poniatowskiego, nr 187, nr 157; AGAD, Archiwum Roskie, nr 82, k. 378v-382, Inwentarz pośmiertny dóbr Jana Klemensa Branickiego, 1771/72, s. 28v-287

⁹ AGAD, Archiwum Roskie nr 82, k. 378v-382, Inwentarz pośmiertny dóbr Jana Klemensa Branickiego, 1771/72, s. 28v-287; AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 3956, k. 1-27v; AGAD, Zbiór Kartograficzny, AK 98; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 233, s. 1-3; AGAD, Zbiór Kartograficzny, 479-1; Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, wyd. Wernerowa Wiesława [w:] Studia Podlaskie, t. I

¹⁰ Manteuffel R., Historia dóbr zabłudowskich, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Maroszka Józefa, zam. w Białymstoku; Piłaszewicz Zofia, Dojlidy, pow. Białystok, woj., białostockie, Pałac, Dokumentacja historyczno-architektoniczne, Białystok 1972, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Iwaszkiewicz Janusz, Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867 [w:] Ziemiaństwo i większa własność rolna (stan posiadania, praca społeczna i gospodarcza, produkcja i obciążenia, Warszawa 1929, s. 34; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 78; AGAD, Zbiór Kartograficzny, R. 443-41; AGAD, Zbiór Kartograficzny, R. 453-3, s. 1; Publikacja do Rzędu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 16; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 28, s. 1, nr 216, s. 1-5, nr 220. S. 2, nr 235, fot. 17

¹¹ Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Sobolewie, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 131, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹² Piłaszewicz Zofia, Dojlidy, pow. Białystok, woj., białostockie, Pałac, Dokumentacja historyczno-architektoniczne, Białystok 1972, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 115

¹³ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 12, s. 15, nr 35

¹⁴ Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Sobolewie, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 131, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Sobolewo, józef maroszekKategoria:folwarczny