rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeStary Dwór

Ogród dworski – barokowy, powstały w XVIII w. w wyniku rozbudowy wcześniejszego ogrodu kwaterowego, w II połowie XIX w. częściowo przekształcony

Dawna nazwa: Łuka

Gmina: Narewka

Położenie obiektu: na cyplu wrzynającym się w dolinę Narwi na około 100 m, wyniesionym ponad nią o około 1,5 m

 

Stary Dwór plan 

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Starym Dworze - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Cypel, na którym powstało później założenie w Starym Dworze był zasiedlony od wczesnego średniowiecza1, a najdawniejsza kompozycja dworsko-ogrodowa powstała tu w XVI w. w związku z nadaniem części Puszczy Białowieskiej, zwanej Puszczą Narewską kniaziom Massalskim, którzy przed 1634 r. założyli na jej obszarze wsie Wólkę, Łukę, Narewkę (dziś Grodzisk) i Siemianówkę. Założona w XVI w. siedziba dworska aż do XIX w. nosiła nazwę Łuka. W 1634 r. jej właścicielem był kniaź Zygmunt Massalski.2 Później kolejno stanowiła własność Jana Massalskiego starosty grodzieńskiego (zm. w 1706 r.), jego syna Michała Józefa Massalskiego (przed 1768 r. hetmana wielkiego litewskiego) i Ignacego Józefa Masssalskiego (wzm. w 1775 r.), biskupa wileńskiego.3 Ten ostatni zasłynął jako zausznik carycy Katarzyny i targowiczanin, stracony bez sądu przez lud warszawski za zdradę ojczyzny w 1794 r. Był on ostatnim właścicielem Łuki z rodu Massalskich.

Już w XVI w. lub na początku wieku XVII siedziba Massalskich w Łuce otrzymała kwaterowy układ, w którym oś centralną wytyczała droga ze wsi. Kompozycja ta została w XVIII w. rozbudowana (zapewne przez Ignacego Józefa Massalskiego). Na cyplu nadrzecznym powstał wtedy tarasowy ogród ozdobny, sąsiadujący z ogrodem użytkowym (dawnym ogrodem kwaterowym). Wykopano też kanał łączący górne tarasy ogrodu z wyspą na rzece, zwaną Pohulanką. Do ogrodów przylegał zwierzyniec z wilczeńcem zajmujący część okolicznych lasów.4

Jeszcze przed śmiercią biskupa Masssalskiego majątek zmienił właścicieli. W 1794 r. należał już bowiem do J. P. Węgielskiego.5 Przed 1839 r. przeszedł w drodze ożenku na Ludwika Bielińskiego. Podczas walk powstańczych 1863 i 1864 r. Kozacy, poszukujący ukrywającego się Bielińskiego, spalili budynki dworskie razem z inwentarzem i zbiorami.6 Po 1864 r. centrum dóbr zostało więc przeniesione do Tarnopola, zaś Łuka, zwana odtąd Starym Dworem, spadła do rangi folwarku. W 1886 r. majątek liczył 1647 dziesięcin ziemi folwarcznej (około 1812 ha).7

Zniszczenie zabudowy folwarcznej skłoniło najwyraźniej Ludwika Bielińskiego do intensywnych inwestycji w swoim majątku, gdyż mimo przeniesienia rezydencji właścicieli do Tarnopola Stary Dwór został odbudowany. Podczas przebudowy dawny układ przestrzenny został przekształcony. Główną oś kompozycji stanowiła droga ze wsi Łuka obsadzona w obrębie ogrodu aleją. Wiodła ona na podjazd przed dworem stojącym na tej osi frontem w kierunku wsi. Drogę na podjazd poprowadzono równolegle do istniejącej nadal drogi przepoławiającej kwatery ogrodu użytkowego, pierwotnie stanowiącej centralną oś układu kwaterowej kompozycji. Kolisty podjazd usytuowano na dziedzińcu przed dworem, po którego bokach stała jedna lub stały dwie oficyny. Obok oficyny stojącej po północnej stronie dziedzińca, w której przed 1964 r. mieścił się sąd wójtowski, wzniesiono budynek aresztu. Opisane budynki zajmowały m.in. fragment dawnego kwaterowego ogrodu użytkowego. Poza tym ogród ten pozostawiono w niezmienionej postaci. Kwatery tego ogrodu otoczone były drogami spacerowymi oraz szpalerami i alejami lipowymi, a przy drogach wewnętrznych rosły tam porzeczki i inne krzewy.

Na północ od dworu i dziedzińca (a także od kwater ogrodu użytkowego), na cyplu nadrzecznym mieścił się stary ogród ozdobny (wówczas park), którego drzewostan składał się w tym czasie głównie z wiązów, lip, klonów i grabów. W ogrodzie tym, nieopodal rzeki wzniesiono gorzelnię. Poza granicami ogrodów pozostawał kanał wyprowadzony do wyspy Pohulanka.

Na wschód od dworu mieściło się prostokątne gumno otoczone budynkami hodowlanymi i magazynowymi. Stały tu: od południa spichlerz, piwnica i siennik, od wschodu stajnia i cielętnik, a od północy długa stodoła dworska. W sąsiedztwie mocno okrojonego zwierzyńca, w rozwidleniu dróg ze wsi umieszczono czworak i mleczarnię dworską.

Przełom lat 60. i 70. XIX w. to szczytowy okres rozwoju kompozycji, gdyż już w latach 70. tego stulecia założenie podupadło, a kolejne okresy przynosiły tylko dewastację i zanik kompozycji. Całość założenia zajmowała wtedy około 8 ha.8

W 1873 r. dokonano podziału majątku pozostałego po Ludwiku Bielińskim. Stary Dwór przypadł wtedy jego synowi Ludwikowi (wzm. w 1886 r. zm. około 1902 r.).9 W 1902 r. przeprowadzono kolejny podział tej włości między dzieci Ludwika Helenę i Witolda. Stary Dwór przejęła Helena Franciszka z Bielińskich Laskowska (zm. w 1911 r.), która w roku 1907 odsprzedała majątek liczący wtedy 157 dziesięcin ziemi (około 166 ha) Pawłowi Burcie i Mikołajowi Rygorowiczowi, którego potomkowie mieszkali w założeniu jeszcze w latach 80. XX w.10

Nowi właściciele początkowo osiedlili się w budynkach dworskich, ale część z tych budynków uległa zniszczeniu podczas I wojny światowej. Kolejno więc dokonywali rozbiórek i wznosili w ogrodzie oraz na miejscu dawnych zabudowań nowe budynki. Sukcesywnie usuwane były przy tym fragmenty kompozycji ogrodowej.11

 

Stary Dwór 1

Widok od północnego-zachodu na zachowaną część ogrodu dworskiego w Starym Dworze - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1900

Stary Deór 2

Założenie dworsko-ogrodowe w Strym Dworze - fragment szpaleru starych lip przy granicy ogrodu użytkowego
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1902

Stary dwór plan z ewidencji

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Starym Dworze - stan z 1985 r.
Plan wykonany dla potrzen Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Starym Dworze z 1985 r.

Do lat 80. XX w. całkowicie zostały zniszczone zostały park i część gospodarcza, które zamieniono na pola uprawne. Kanał prowadzący do wyspy osuszono i zdewastowano kwatery ogrodu użytkowego. Z dawnej kompozycji do tego czasu zachowały się: część nasadzeń szpalerowych zamykających kwatery użytkowe ogrodu, fragmenty dróg, ślady tarasów i kanału, wyspa na rzece i fragment lasu rosnący w miejscu dawnego zwierzyńca. Roślinność założenia była w tym czasie uboga w gatunki (rosło tu tylko 14 gatunków drzew i krzewów) i skupiała się w otoczeniu kwater dawnego ogrodu użytkowego. W szpalerach rosły tu głównie lipy, wiązy i klony z I połowy XIX w. Wśród nich wyróżniały się: osiemnastowieczna lipa o średnicy pnia 160 cm, rosnąca przy zachodniej granicy kompozycji i lipa z początku XIX w. rosnąca przy drodze dzielącej katery ogrodowe. Starszym drzewom towarzyszyły nasadzenia z końca XIX w. i z okresu międzywojennego oraz drzewa młode i krzewy sadzone przy budynkach gospodarczych.

 

Stary Dwór 3

Założenie dworsko-ogrodowe w Starym Dworze - widok od południa na zachowaną część
starego kwaterowego ogrodu użytkowego - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1901

Dewastacja i całkowite zniszczenie części kompozycji doprowadziły do zaniku dawnych powiązań widokowych wnętrz ogrodowych z rzeką i wyspą. Zachowany drzewostan części kompozycji oglądany był głównie od strony wsi (z powodu braku innych powiązań komunikacyjnych), skąd wyglądał dość malowniczo na skarpie nadrzecznej. Jego funkcje widokowe miały szanse wzrosnąć w związku z trwającą od lat 70. XX w. budową zalewu Siemianówka, który sięgać miał Starego dworu. Miała jednak zostać zalana część terenu dawnej siedziby dworskiej obok której przewidywano lokalizację domków wypoczynkowych.12

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Muzeum Okręgowe w Białymstoku, Kartoteka Konserwatora Zabytków Archeologicznych w Białymstoku, nr 3/75

2 Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 23; Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1775, s. 68; Wiśniewski Jerzy, Zarys dziejów osadnictwa wiejskiego we wschodniej części województwa białostockiego do połowy XVIII w [w:] Navukovy zbornik, Białystok 1964, s. 36

3 Zielińska Zofia, Massalski Michał Józef h. własnego (przed 1700-1768) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XX, Wrocław 1975, z. 1, s. 141-143; CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 42

4 Informacje ustne Rygorowicza Jana, zam. w Starym Dworze

5 Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

6 Informacje ustne Rygorowicza Jana, zam. w Starym Dworze

7 AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Wołkowysku, nr 9

8 Informacje ustne Rygorowicza Jana, zam. w Starym Dworze; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Starym Dworze, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 135, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

9 AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Wołkowysku, nr 9; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 280

10 Kolekcja Rygorowicza Jana, zam. w Starym Dworze, Akta własnościowo-majątkowe rodziny Bielińskich, właścicieli Starego Dworu i plan części gruntów folwarku Stary Dwór z 1909 r.

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Starym Dworze, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Informacje ustne Rygorowicza Jana, zam. w Starym Dworze

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Starym Dworze, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Informacje ustne Rygorowicza Jana, zam. w Starym Dworze; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 135, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Stary Dwór, józef maroszekKategoria:dworski