Stożnowo

Ogród dworski – barokowy, osiowy, powstały w XVIII w., zachowujący elementy wcześniejszej kompozycji kwaterowej powstałej XVI w. lub w I połowie wieku XVII, po 1920 r. poszerzony

Dawna nazwa: Stożnowszczyzna, Stożnowo Gugany

Gmina: Jaświły

Położenie obiektu: na północnym stoku dość wysokiego wzgórza, w oddali od innych siedzib

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Stożnowie - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa biaostockiego z 1988 r.

W XVI w. i w I połowie wieku XVII Stożnowo było siedzibą rodu Wyrzykowskich. Należało m.in. do Stanisława syna Mikołaja Wyrzykowskiego (wzm. w 1569 r.), Erazma Wyrzykowskiego i Katarzyny córki Marcina Wyrzykowskiego (wzm. w 1599 r.) oraz Doroty Wyrzykowskiej (wzm. w 1638 r.). W 1676 r. jako właścicielki Stożnowa wzmiankowane były pani Kondratowa z córką, a oprócz nich dwa działy ziemskie posiadały tu także dwie inne rodziny drobnoszlacheckie.

Dzieje siedziby stożnowskiej w II połowie XVII w. i na przestrzeni wieku XVIII są mało znane. Można przypuszczać, ze majątek ten nadal pozostawał w rękach rodzin drobnoszlacheckich, przy czym zapewne następowało dalsze rozdrabnianie własności. Część majątku, a może nawet sama siedziba weszła w skład dóbr rodziny Moniuszków z pobliskich Moniuszek (zob. Moniuszki).

Już w XVII, albo nawet w XVI w. musiała tu powstać klarowna kompozycja układu kwaterowego, której ślady można było odczytać jeszcze w latach 80. XX w. Ogród ten położony był niżej od zabudowań i zajmował tren o kształcie zbliżonym do kwadratu, podzielony na 9 lub 12 kwater otoczonych szpalerami lub alejami drzew ozdobnych. Kwatery północne zajęte były przez regularne sadzawki czerpiące wodę z bijących tu źródeł.

W późniejszych czasach, zapewne w II połowie XVIII w., kompozycja ta została przebudowana w duchu barokowym. Zlikwidowano szpalery biegnące ze wschodu na zachód i otwarto widok wzdłuż ogrodu na sadzawki, tworząc w ten sposób jedno podłużne, sąsiadujące z dworem wnętrze. Pozostawiono natomiast dwie aleje lipowe biegnące przez ogród po bokach tego wnętrza – od dworu do sadzawek. Inne dwie aleje – lipowa i wierzbowa – ograniczały ogród od wschodu i zachodu. Do dworu prowadziła aleja wierzbowa posadzona przy drodze z folwarku Jaświłki.

W I połowie XIX w. Stożnowo, prawdopodobnie na skutek zadłużenia, przeszło na własność Kazimierza Płońskiego, a w 1858 r. zostało wystawione na licytację. Nabyli je wówczas Kazimierz, Feliks, Michał i Konstanty Moniuszkowie (wprowadzeni w prawo własności w 1859 r.). Siedziba była już wtedy w złym stanie, a część gruntów posiadał jednocześnie niejaki Motoczko (wzm. w 1869 r.).

Po śmierci Feliksa i Michała Moniuszków majątek pozostawał w rękach pozostałych braci do roku 1871, kiedy to zmarł Kazimierz Moniuszko. Po nim prawa spadkowe do części dóbr przejął jego syn Adolf, dziedzic pobliskiego Mikicina (zob. Mikicin), który zrezygnował ze swoich praw w zamian za spłatę na rzecz Konstantego Moniuszki (ten ostatni sprzedał część gruntów majątku Wincentemu Pawłowskiemu). Po śmierci Adolfa Moniuszki (zm. w 1897 r.) i Konstantego Moniuszki (zm. w 1898 r.) majątek przejęli bracia Leon, Bolesław, Stanisław, Stefan i Jan Kozłowscy (synowie siostry Adolfa) oraz Jan i Konstanty Moniuszkowie (synowie Konstantego), którzy w 1906 r. sprzedali kolejną część gruntów Wincentemu Pawłowskiemu, a w 1908 r. nabył od nich 1/6 majątku na publicznej licytacji Stanisław Kossakowski. Pozostałe części należały w tym czasie do braci Kozłowskich. W 1909 r. całość dóbr Stożnowo zakupił Stanisław Kossakowski, przy czym oddzielono od nich folwark Jaświłki, który został w 1906 r. przejęty przez Wincentego Pawłowskiego.

W okresie międzywojennym dokonano w Stożnowie wielu zmian. Na zachód od dworu i prostokątnego, otoczonego zabudowaniami gospodarczymi dziedzińca przed dworem założono w 1920 r. nowy sad. W starym ogrodzie wykopano 5 następnych, nowych sadzawek, a jego wnętrza również zsadzono sadem. W 1936 r. wzniesiono nowy, drewniany dwór usytuowany na południe od starego na głównej osi kompozycji. Przed frontem dworu, od strony dziedzińca urządzono podjazd, a w otoczeniu dworu i dziedzińca posadzono grupy krzewów ozdobnych, głównie lilaków. Część gospodarczą ogrodzono wznosząc jednocześnie murowaną bramę na osi drogi dojazdowej. Całość założenia zajęła po rozbudowie powierzchnię około 6 ha.

Po wywiezieniu Stanisława Kossakowskiego na Syberię w 1940 r. Stożnowo przeszło pod zarząd państwowy. W 1941 r. powrócił tu Mieczysław Kosakowski, syn Stanisława, który zarządzał majątkiem do czasu jego upaństwowienia w 1944 r.

Podczas wojny zburzona została większość zabudowań i wycięto wiele starych drzew. Po wojnie w 1946 r. we dworze zamieszkał ponownie Stanisław Kossakowski próbujący dochodzić swoich praw własnościowych, który jednak w 1949 r. zmuszony został do opuszczenia siedziby, która została następnie przejęta przez Państwowe Gospodarstwo Rolne – w latach 80. XX w. obiekt był użytkowany przez PGR Knyszyn, Zakład w Mikicinie. Po przejęciu przez PGR dwór użytkowany przez pracowników PGR uległ znacznej dewastacji. Poza tym rozebrano budynki gospodarcze, a ogród sukcesywnie niszczono. W końcu usunięto prawie wszystkie stare drzewa, z wyjątkiem wierzb z alei rosnącej przy zachodniej granicy ogrodu i kilku lip z alei biegnącej od dworu do sadzawek. Na miejscu wyciętych lip tej alei wyrosły później z odrostów korzeniowych nowe lipy, liczące w końcu lat 80. XX w. około 40 lat. Oprócz drzew, granice ogrodu podkreślały w tym czasie stara droga i nowe ogrodzenia. Do wnętrz ogrodu wprowadzono uprawy użytkowe i znajdowały się tam jeszcze częściowo osuszone sadzawki. Główne wnętrze ogrodu zajmował sad i zachował się także sad założony w 1920 r., a zajmujący zachodnią część założenia. Dawny dziedziniec zamienił się do tego czasu w nieużytek otoczony ruinami ogrodzenia i gruzami po dawnych budynkach.

Widok ogólny na założenie dworsko-ogrodowe w Stożnowie (część gospodarczą dwór i ogród)
od południowego-wschodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2312

Uboga roślinność obiektu składała się w tym czasie z zaledwie 12 gatunków drzew i krzewów, a oprócz starych drzew owocowych i 4 lip z II połowy XIX w. rosły tu tylko stare wierzby z alei sadzonej na początku XX w. oraz niezbyt liczne drzewa młode (głównie odrosty) i grupy krzewów przy granicach założeniach oraz w pobliżu dawnych zabudowań.

Szczątki dawnego ogrodu były dobrze widoczne od północy, wschodu i zachodu. Od południa zasłaniał je wierzchołek wzgórza, z którego rozciągał się widok na teren dawnej kompozycji, który jednak po wielu latach dewastacji nie wyglądał zbyt estetycznie.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Kapicjana, nr 4, s. 10

AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641 r., k. 38

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 2488, 6202, 6922, 6923

SP Białystok, Starostwo Powiatowe Białystok, nr 30

Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 747

Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S., Semkowicz W., Kraków 1932, s. 264

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 80

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 115

Informacje ustne Kossakowskiego B., zam. w Stożnowie

Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I, Warszawa 1908-1910, s. 155

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Moniuszkach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Stożnowie, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 136, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Stożnowo, józef maroszekKategoria:dworski