Trzyrzecze

Ogród dworski – barokowy, osiowy, ozdobno-użytkowy, powstały prawdopodobnie w XVIII w. na miejscu starszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Trzyrzecze

Gmina: Suchowola

Położenie obiektu: na płaskim terenie, na południowy-zachód od wsi, około pół kilometra od głównej drogi do wsi

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Trzyrzeczu - stan z 1988 r.
Pan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa Białostockiego z 1988 r.

Pierwszy dwór w Trzyrzeczu, stanowiącym centrum niewielkich dóbr, wzniesiono prawdopodobnie na przełomie XVI i XVII w. po wydzieleniu tych dóbr z królewskiej ekonomii grodzieńskiej¹, jednak kompozycja ogrodu o charakterze ozdobno-użytkowym powstała tam zapewne dopiero w XVIII wieku.

Na początku XVIII w. Trzyrzecze było własnością „IMP Mańkowskiego” (wzm. w 1715 r.) – był to wówczas maleńki majątek obejmujący zaledwie 5 dymów chłopskich.² W 1775 r. Trzyrzecze należało do cześnika grodzieńskiego Dzierżyńskiego i było nazywane folwarkiem, co ewentualnie wskazywałoby na wciąż utylitarny charakter założenia.³ W 1784 r. i w latach następnych włość ta nadal należała do Dzierżyńskich⁴, którzy musieli dokonać znacznej rozbudowy swojej siedziby, gdyż w końcu XVIII w. posiadała już klarowny, barokowy układ przestrzenny.

Zajmowała trapezowaty teren, w którego południowej części mieścił się prostokątny dziedziniec otoczony zabudowaniami, do którego od północy prowadziła aleja łącząca dwór z wsią i dzieląca ogrody na dwie części. Na wschód od alei położony był obszerny, otoczony szpalerami drzew ozdobnych sad, który sąsiadował z dworem stojącym przy północnej pierzei dziedzińca. Na zachód od alei leżały ogrody warzywne. Od północy oba ogrody (warzywny i owocowy) zamykały 2 stawy, wykopane po przeciwnych stronach alei dojazdowej. Przez sad i staw biegła od dworu oś widokowa wyprowadzona przez okoliczne pola w stronę gościńca prowadzącego do wsi.

W pierwszych dziesięcioleciach XIX w. Trzyrzecze zmieniło właścicieli. W 1838 r. było własnością nieznanego bliżej Łowickiego (do majątku wliczono wówczas 68 poddanych)⁵, a później przeszło na własność rodziny Mitarnowskich, którzy przed 1863 r. wznieśli tu w sadzie gorzelnię oraz wybudowali kompleks nowych, kamiennych budynków przy dziedzińcu, a także czworaki na terenie ogrodu warzywnego. Całość kompozycji siedziby dworskiej, wraz z ogrodami i stawami zajmowała wówczas około 6 ha.

Za udział w Powstaniu Styczniowym Kazimierza Mitarnowskiego, na mocy ukazu carskiego z 1865 r. piąta część dóbr Trzyrzecze została przymusowo sprzedana Piotrowi Zygmuntowskiemu. Cały majątek obejmował wtedy 142 dziesięciny (157 ha), a sama siedziba dworska miała powierzchnię 1 dziesięciny (1,1, ha)⁶, co jednak dotyczyło chyba jedynie terenu zajętego przez zabudowania. Sprzedana wówczas część majątku obejmowała 29 dziesięcin (32 ha).⁷

W 1866 r. grunty majątku Trzyrzecze obejmowały 136 dziesięcin (151 ha), a jako właściciele majątku wymienieni zostali Mitarnowski i Bułhak.⁸

Ze względu na ciężką sytuację finansową majątku nie prowadzono tam, jak się wydaje, poważniejszych inwestycji, ani w końcu XIX w., ani początku wieku XX. W okresie międzywojennym sytuacja jeszcze się pogorszyła. Właścicielką majątku w 1928 r. była Wanda Bułhak – liczył on wówczas 146 ha⁹, jednak w latach 1929-1939 rozparcelowano prawie połowę gruntów majątku¹⁰.W 1931 r. rozebrano stary dwór pozostawiając podpiwniczenie. Obok wzniesiono nowy, murowany dom.¹¹

W 1939 r. zakupiła Trzyrzecze niejaka Rydzewska¹², a od J. Rydzewskiego majątek ten został w 1944 r. przejęty na cele reformy rolnej¹³.

Do tego czasu nastąpiła znaczna dewastacja i tak już zaniedbanej roślinności ogrodu. Po 1944 r. w zabudowaniach gospodarczych umieszczono magazyny Gminnej Spółdzielni w Suchowoli. Kilka lat później siedlisko dworskie rozsprzedano okolicznym rolnikom, którzy na miejscu rozebranych czworaków i stajni oraz na części dawnego ogrodu warzywnego wznieśli nowe zagrody chłopskie.

Do lat 80. XX w. z dawnego założenia zachowały się: dziedziniec gospodarczy otoczony trzema zabytkowymi budynkami (dwiema oborami i stodołą) oraz ruinami stajni, dom mieszkalny z 1931 r., wnętrze po dawnym sadzie i fragmenty otaczających je szpalerów, staw przy granicy dawnego sadu, gruzy po gorzelni i część alei dojazdowej, z której wycięto wszystkie drzewa rosnące od strony sadu. Zachował się także posadzony w okresie międzywojennym szpaler wierzb przy drodze prowadzącej z dziedzińca na wschód, do łąk.¹⁴

Widok od północnego-zachodu na wnętrze ogrodu dworskiego w Trzyrzeczu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2310

Dość uboga w tym czasie roślinność obiektu składała się z 19 gatunków drzew i krzewów. Większość drzew rosła w szpalerach przy drogach i przy granicach dawnego sadu, jednak szpalery te składały się z drzew różnych gatunków i w różnym wieku. Świadczyło to zapewne o kilkakrotnym uzupełnianiu nasadzeń szpalerowych, jednak bez zwracania większej uwagi na efekt estetyczny. Wśród drzew starych wyróżniały się 2 osiemnastowieczne jesiony o średnicy pni 130 i 160 cm, rosnące przy wschodniej granicy ogrodu oraz 2 jesiony przy drodze dojazdowej o średnicy pni 70 i 80 cm, pochodzące z nasadzeń dziewiętnastowiecznych. W alei dojazdowej rosła też stara wierzba o średnicy pnia 110 cm. Poza tym przy granicy dawnego sadu i w alei dojazdowej rosły też drzewa sadzone w II połowie XIX w. i w I połowie wieku XX. Można także było spotkać nieliczne, stare i młode  drzewa owocowe w południowej części dawnego sadu oraz młode samosiewy i odrosty rosnące przy wschodniej granicy założenia.¹⁵

Założenie dworsko-ogrodowe w Trzyrzeczu - widok od północnego-zachodu na dziedziniec gspodarczy - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2309

Mimo skrajnej dewastacji ogrodów, założenie wyraźnie wyróżniało w krajobrazie, gdyż zachowane fragmenty kompozycji ogrodu były dobrze widoczne od północy i wschodu, a od południa zwracały uwagę stare zabudowania skupione wokół dziedzińca. Tylko od zachodu widok na założenie zasłaniały nowe zagrody chłopskie.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Zarys dziejów osadnictwa wiejskiego we wschodniej części województwa białostockiego do połowy XVII wieku [w:] Navukovy Zbornik, Białystok 1964, s. 29

² AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 35

³ CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 33

⁴ Opisy parafii dekanatu grodzieńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława, Warszawa 1994

⁵ AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwody Białostockiego, nr 1, s. 682-690

⁶ Spisok imieniam severo-zapadnogo kraia, podleżascim objazatelnoj prodaże v 2-ch godicnyj srok na osnovanii vysocajsago povelenia 10 dekabra 1865 goda. I. Po Grodnenskoi gubernii, Wilno 1866, s. 12-13

⁷ Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 170

⁸ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 50

⁹ Księga adresowa Polski, Warszawa, s. 155

¹⁰ Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 177

¹¹ Informacje ustne mieszkańców Trzyrzecza

¹² Informacje ustne mieszkańców Trzyrzecza

¹³ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Juchniewicz Ewa, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Złotnikach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 151, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Juchniewicz Ewa, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Złotnikach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Biura Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog Parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 151, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej, wyd. przez Fijałek F., Semkowicz W., t. I, Kraków 1948, s. 150

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Trzyrzecze, józef maroszekKategoria:dworski