Turek

Ogród folwarczny – barokowy, kwaterowy, użytkowy, powstały po 1719 r. w miejscu osady młyńskiej, wsi i starszych zabudowań folwarcznych

Dawna nazwa: Turek

Gmina: Poświętne

Położenie obiektu: nad bezimiennym strumienie, dopływem rzeki Lizy

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Turku - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Turek zawdzięcza swoją nazwę osadzie młyńskiej, którą założono tu w XV w. Później w wieku XVI (około 1522 r.), podczas kolonizacji dóbr pietkowskich, do których osada ta należała, założono tu wieś chłopską¹, a osadę młyńską przekształcono później w folwark. W tym czasie powstał charakterystyczny układ komunikacyjny folwarku powiązany ze stawem.

Aż do 1944 r. Turek należał do dóbr pietkowskich (zob. Pietkowo).

Ukształtowany w XVI w. układ osady koncentrował się przy prostokątnym, wydłużonym stawie zalewowym, do którego prowadziła od północy ulicówka wiejska, która wbiegała na dziedziniec folwarczny leżący na północ od stawu, a sąsiadujący ze stawem młyńskim od południa². Folwark łączyła też z centrum dóbr w Pietkowie droga wybiegająca od stawu na południe.

Około 1710 r. podczas epidemii wymarła ludność Turka. Zlikwidowano potem siedliska chłopskie, a ich grunty włączono do folwarku, toteż dawna ulicówka wiejska nabrała charakteru głównej osi kompozycyjnej założenia i drogę tę obsadzono jesionami. Inną drogę dojazdową – wiodącą z Pietkowa po grobli przy młynie usytuowanym na wschodnim krańcu stawu – obsadzono lipami. Aleja jesionowa połączona była z jeszcze inną drogą (z Suraża), którą z kolei obsadzono klonami i jesionami. Na osi tej alei jesionowej, po przeciwnej stronie stawu wzniesiono dwór – rządcówkę. Na zachód od dawnej ulicówki, w miejscu siedlisk chłopskich umieszczono prostokątny dziedziniec gospodarczy i ogród warzywny, zaś na wschód od niej założono sad, który zajmował prostokątny teren podzielony na kilka mniejszych kwater. Przy dziedzińcu gospodarczym wzniesione zostały nowe zabudowania. W ten sposób powstała barokowa kompozycja folwarczno-ogrodowa, bardzo symetryczna, z charakterystycznym stawem, alejami oraz regularnymi katerami sadów i ogrodów użytkowych. Taki układ kompozycji, zajmującej obszar o powierzchni około 11 ha, pełniącej funkcje utylitarne, ale zawierającej też nasadzenia ozdobne w postaci alei i szpalerów, narastał w ciągu dwóch stuleci.³

W XVIII lub XIX wieku zlikwidowano młyn wodny, a na wschód od grobli urządzono jeszcze jeden staw rybny, zaś na wzgórzu przy prowadzącej do Pietkowa alei lipowej wzniesiono wiatrak dworski, który stał się odtąd jedną z dominant wysokościowych założenia.⁴ Utylitarny charakter założenia nie uległ zmianie, więc nasadzenia ozdobne towarzyszyły tam drogom i ogrodzeniom i można je było spotkać w bezpośrednim sąsiedztwie rządcówki. Po 1861 r. przy drodze do Pietkowa zbudowano dwa drewniane czworaki. W wieku XIX i w I połowie XX w. wszystkie zbudowania folwarku, prócz jednego magazynu, były drewniane. Od wschodu do dziedzińca przylegały stajnia, kierat i wozownia, od północy stodoła, a od zachodu obora i magazyn. W opisanym stanie założenie przetrwało bez większych zmian aż do roku 1939.⁵

Rozplanowanie zabudowań, dróg, ogrodów i stawu na "Planie gruntów majątku prywatnego Wilkowo
wydzielonych pod nazwą Turek" z 1932 r. (kopia z 1943 r.)
AGAD, zbiór Kartograficzny TKZ 620-22 (sekcja II)
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2614

Po wkroczeniu wojsk radzieckich w 1939 r. usunięto dzierżawców – Edwarda i Stanisława Gawrońskich (którzy zginęli później w obozach koncentracyjnych ZSRR)⁶, a w dawnym folwarku urządzono kołchoz. Zimą z 1939 na 1840 r. wymarzły tam sady, a w 1941 r. zasadzono nowy sad (na północ od gospodarstwa kołchozowego i na wschód od alei jesionowej).

Założenie folwarczno-ogrodowe w Turku - widok na ogród i aleję dojazdową od północy - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2001

W 1944 r. grunty folwarku rozparcelowano, a w 1958 r. dokonano parcelacji siedziby folwarcznej.⁷ Rolnicy podzielili między siebie teren siedliska i następnie rozebrali większość budynków gospodarczych. Do lat 80. XX w. pozostały jedynie dawna rządcówka, i częściowo rozebrane stodoły oraz część magazynu zbożowego. Do tego czasu rozebrane też zostały czworaki i wiatrak. Na terenie dawnych zabudowań folwarcznych i warzywnika wybudowane zostały zagrody chłopskie. Dewastacji uległ drzewostan alei i szpalerów. Z dawnej kompozycji, oprócz wymienionych wcześniej zabudowań, zachowały się: staw, drogi dojazdowe, aleje jesionowa i klonowa oraz szczątki alei lipowej. Rosło tu sporo drzew dziewiętnastowiecznych oraz pochodzących z okresu międzywojennego. Najstarszym drzewem obiektu był w tym czasie klon o średnicy pnia 106 cm, rosnący w alei przy granicy założenia, a pochodzący zapewne jeszcze z wieku XVIII. Łącznie na terenie dawnego założenia rosło zaledwie 13 gatunków drzew i krzewów.⁸

Drzewostan starych alei by widoczny z daleka, nadal stanowiąc atrakcyjny element krajobrazu.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 1, s. 112 i 153

² Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 789

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Turku, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 152, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴ Biblioteka Narodowa, sygn. 13997, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1843 (tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego), Skala 1:126000; Karte des westlichen Russlands. Kartographische Abteilung d. Konigl. Preuss. Landes-Aufnahme. (b.m.) Druck 1915, Skala 1:100000; Karte des Deutschen Reiches. Harausgegeben von der Kartogr. Abt. Des Steliv. Generalsstabes d. Armee 1916 (b.m.). Druck, Skala 1:100000

⁵ Biblioteka Uniwersytetu w Krakowie, Zbiory Kartograficzne, Wojenno Topograficeskaja Karta Grodnenskoj Gubernii. 1856 r.; AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr TKZ 620-22 (sek. I-III), Plan gruntów majątku prywatnego Wilkowo wydzielonych pod nazwą Turek w gminie Poświętne, powiecie Wys. Mazowieckim województwie Białostockiem położonego. Plan niniejszy na zasadzie planu znajdującego się w Tow. Kred. Ziem. Wykonanego w r. 1932 przez mierniczego przysięgłego Eugeniusza Dębka sporządził w r. 1943 mier. przys. Eugeniusz Biedrzycki, Warszawa dn. 30.I.1943 r., Skala 1:5000

⁶ Informacje ustne mieszkańców Turka, Inskrypcja na tablicy epitafijnej w kościele parafialnym w Turku

⁷ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 3

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Turku, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 152, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Inskrypcje na tablicach epitafijnych rodziny Starzeńskich i Krasickich we wnętrzu kościoła parafialnego w Pietkowie

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Turek, józef maroszekKategoria:folwarczny