Waliły

Ogród dworski – kwaterowy ogród włoski powstały około połowy XVI w., przebudowany w XVIII w. i ponownie około 1900 r.

Dawna nazwa: Waliły

Gmina: Gródek

Położenie obiektu: z dala od osad chłopskich, na zboczu wzgórza łagodnie opadającego do doliny Supraśli i łączącego się nią strumienia

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Waliłach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba w Waliłach, początkowo folwarczna, powstała w XVI w. podczas reorganizacji dóbr gródeckich, należących wówczas do Chodkiewiczów. W tym czasie usunięto poza miasto Gródek część gospodarczą i założono nowy folwark w Waliłach, podczas gdy w Gródku pozostała rezydencja – „zamek”. Przy nowym folwarku urządzono włoski ogród, zapewne dziewięciokwaterowy. Takie oddzielenie części rezydencjonalnej od folwarku typowe było w tych stronach dla renesansowych siedzib i można przypuszczać, że nowy folwark właścicieli Gródka, ściśle związanych z realizacją pomiary włócznej i rozmierzaniem licznych w tych stronach renesansowych siedzib dworskich, także otrzymał typowy dla renesansu kwaterowy układ przestrzenny.

Po 1660 r. Waliły przeszły w ręce Mniszków. Później, 1 grudnia 1774 r. Potocka z Mniszków Józefina Amelia (ur. w 1752 r., zm. w 1798 r.) zawarła małżeństwo ze Szczęsnym Potockim, któremu wniosła całą spuściznę mniszkowską (w tym Duklę, Samoklęski i Brzostowicę). Następnie, po 1776 r. dostały się w ręce Potockich i Radziwiłłów (zob. Zabłudów). W I połowie XIX w. należały do Demblińskich, a po 1831 r. do Sapiehów.

Przypuszczalnie w drugiej połowie XVII lub w XVIII w. na skutek zniszczenia Gródka przeniesiono czasowo siedzibę dóbr gródeckich do pobliskich Walił, co zapoczątkowało rozwój tego założenia jako kompozycji barokowej. Zyskało ono wówczas główną oś kompozycji ukierunkowaną na staw (na strumieniu). Na tej osi, oprócz ogrodu mieścił się dziedziniec oraz prawdopodobnie ustawiony był dwór. Ogród nadal podzielony był na kwatery systemem krzyżujących się alei i zachowywał przynajmniej część szesnastowiecznej kompozycji przestrzennej.

W 1863 r. Ludwika Sapieżyna sprzedała dobra Waliły i Gródek Albertowi Brachfogelowi, który w roku 1874 odsprzedał je Albertowi Jonasowi (majątek liczył wówczas 5388 dziesięcin, tj. około 5921 ha), po którym w 1886 r. odziedziczył je Otton Jonas.

W roku 1890 Otton Jonas sprzedał część gruntów majątku liczącą 1108 dziesięcin (około 1219 ha) księżnie Nadziei Trubeckiej. W skład sprzedanych gruntów wchodziły m.in.: teren pod budynkami 1 dziesięcin (około 1,1 ha), teren pod ogrodami 2 dziesięciny (około 2,2 ha), sad 1,5 dziesięciny (około 1, 65 ha), a więc na sprzedanym terenie znajdował się także folwark w Waliłach. W 1892 r. Otton Jonas sprzedał część pozostałych gruntów majątku o powierzchni 2949 dziesięcin (około 3244 ha) fabrykantom dojlidzkim Hasbachom, którzy w roku 1899 odkupują od Nadziei ks. Trubeckiej jej część majątku wraz z Waliłami . Ewald Hasbach wyznaczył do zarządu tym majątkiem swojego młodszego syna Erwina, jednak jesienią 1902 r. Ewald Hasbach sprzedał majątek Waliły Walterowi Moesowi, który wkrótce potem odsprzedał go Arturowi Hasbachowi (czego powodem miało być to, że jego żona Rosa Moes nie wytrzymywała „samotnego życia wiejskiego”).

W okresie międzywojennym we dworze w Waliłach zamieszkiwał (od 1924 r.) ich syn Aleksander, właściciel tego majątku od 1935 r.

Waldemar Hasbach podczas spaceru w Waliłach - zdjęcie z 1925 r.
[w:] Kozłowska-Świątkowska Elżbieta, Maroszek Józef, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 106

Po roku 1899, za czasów Artura i Eugenii Hasbachów, nastąpiły w Waliłach duże zmiany. Został tam wybudowany murowany pałac oraz kompleks drewnianych budynków gospodarczych. Do wnętrz kwater ogrodowych wprowadzono naturalistyczne nasadzenia, komponując nieregularne kwietniki, klomby oraz różnogatunkowe grupy drzew i krzewów. Poza stawem mieściły się ogrody użytkowe i stawiane były nowe budynki gospodarcze. Do tej części prowadziła jedna z alei ogrodowych o brukowanej nawierzchni. Poza tym, w ogrodzie pozostała część starych alei dzielących ogród na kwatery, w tym 3 aleje równoległe do siebie (dwie aleje lipowe oraz aleja wiązowo-jesionowo-lipowa). Schemat rozplanowania założenia w 1912 r. obrazuje plan wykonany przy okazji spłaty przez Hasbachów długu ciążącego na odkupionej od ks. Trubeckiej części majątku. Wskazuje on na kompozycyjne powiązanie pałacu ze stawem, na który wybiegał widok z bocznej elewacji pałacu.

Założenie dworsko-ogrodowe w Waliłach na planie z 1912 r.
"Plan części imienia Waliły i łąk kośnych i placów w miasteczku Gródek przeznaczonych na uwolnienie z zastawu
Wileńskiego Banku Ziemskiego wykonanym przez mierniczego Szaniawskiego w 1912 r."
AP Białystok, Zbiór Kartograficzny (bez sygnatury)
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2498

W 1915 r. zniszczono pałac i budynki gospodarcze, a ogród został zdewastowany. Pałacu już nie odbudowano, za to wzniesiono nowy, murowany dom mieszkalny usytuowany w ogrodzie w innym miejscu, przy drodze z Gródka. Mieścił on dziewięć pokoi i najwyraźniej nie zaspokajał potrzeb gdyż do celów mieszkalnych przystosowano także dawną oborę. W latach 1915-1918 pobudowano również czworaki dla służby położone w gospodarczej części założenia.

W 1925 r. oddano w dzierżawę na 15 lat Anatolowi Gubanowi przestrzenie o powierzchni 80 ha nadające się zaprowadzenia gospodarstwa rybnego, na których w ciągu następnych kilku lat powstał duży kompleks stawów usytuowanych na południowy zachód, zachód i północ od założenia. Stawy te połączono z założeniem aleją lipową będącą przedłużeniem jednej z alei parkowych. W związku z tą inwestycją zaciągnięto pożyczkę, która nie została spłacona gdyż w wyniku zajęcia terenów łąk pod stawy zmniejszyło się pogłowie bydła, w wyniku czego spadła rentowność gospodarstwa. Skutkiem tego było przejęcie w 1937 r. majątku przez Bank Ziemski, w którego posiadaniu majątek pozostawał do drugiej wojny światowej. W tym czasie założenie (bez stawów) zajmowało obszar o wierzchni około 8 ha.

Do roku 1937 ogrody były starannie pielęgnowane, jednak już po roku 1937 rozpoczęła się dewastacja parku, która nasiliła się w okresie drugiej wojny światowej i trwała nadal po wojnie. Po wojnie z budynków pozostawionych przez Hasbachów istniał tylko jeden budynek mieszkalny, zbudowany przy drodze, który jednak był w tak złym stanie, że rozebrano jego część, a pozostałą w 1963 r. przebudowano.

W 1944 r. umieszczono w Waliłach Państwowe Gospodarstwo Rolne, które użytkowało teren założenia jeszcze w latach 80. XX w. i wzniosło tu wiele nowych budynków. Pod jego rządami park częściowo zarósł, usunięto z niego większość starych drzew, prawie całkowicie zniszczono nasadzenia z okresu naturalistycznej przebudowy. W latach 80. XX w. tylko dzięki odrostom można jeszcze było odczytać fragmenty dawnych podziałów kwater i przebieg alei ogrodowych. Odnaleźć też można jeszcze było ślady ruin i piwnic pałacu otoczone zaroślami z resztkami nasadzeń krzewów ozdobnych. Z dawnej roślinności przetrwały do tego czasu dwa dęby i lipa z I połowy XIX w. oraz fragmenty dziewiętnastowiecznych nasadzeń uzupełniających aleje ogrodowe i część nasadzeń okresu międzywojennego, w tym fragment alei lipowej prowadzącej do stawów. Ogółem rosło tu w tym czasie 26 gatunków drzew i krzewów.

Widok na teren ogrodu dworskiego w Waliłach od zachodu, poprzez stawy - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSPZ Białystok, nr D 2179

Widok od południa na wnętrze ogrodu dworskiego w Waliłach i fragment starej alei wiązowej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2180

Założenie dworsko-ogrodowe w Waliłach - widok z drogi dojazdowej w kierunku południowo-zachodnim
na podwórze w części gospodarczej oraz (w głebi) drzewostan ogrodu.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2181

Mimo zniszczeń, w krajobrazie nadal była widoczna grupa starych drzew rosnąca w sąsiedztwie budynków PGR i otoczonych zaroślami ruin pałacu. Można też było odczytać ślady dawnych podziałów ogrodu na kwatery.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Kapicjana

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 366, 798, 1006, 1045, 1231, 1320, 1353, 1721, 4388, 4950, 8643, 8788, a także odręczny szkic majątku Waliły z 1912 r.

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 8793, Plan części ziemi imienia Waliły i łąk kośnych i placów w miasteczku Gródek przeznaczonych do uwolnienia z zastawu Wileńskiego Banku Ziemskiego wykonany przez mierniczego Szaniawskiego w 1912 r.

AP Białystok, Akta Notariusza Stefana Bednarskiego z Białegostoku, 1924 r., t. I, nr 4001/360 i 4002/365, 1925 r. t. II, nr 6504/229, 1926 r., nr 2319, 2256 i 2259, 1927 r., nr 272

AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego

Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu, Dział rękopisów, nr 2809

Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk)

Informacje ustne Białkowskiej Marianny, zam. w Białymstoku

Czeppe Maria, Potocka z Mniszchów Józefina Amelia [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXVII, Kraków 1983, s. 740-741

Łoza Stanisław, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 102-103

Miasta polskie w Tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 260-261

Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Waliłach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 155, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Kozłowska-Świątkowska Elżbieta, Józef Maroszek, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 103-107

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Waliły, józef maroszekKategoria:dworski