Wałki

Ogród dworski – kwaterowy, barokowy, ozdobno-użytkowy, powstały zapewne w XVII w.

Dawna nazwa: Wałki

Gmina: Milejczyce

Położenie obiektu: na terenie otwartym, nizinnym, w bezpośrednim sąsiedztwie wsi Wałki

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Wałkach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Wałki to jeden z działów dóbr Hornowo, nadanych przez książąt mazowieckich w 1443 r. Stanisławowi Czubińskiemu.¹ Najstarsza wzmianka o tej osadzie pochodzi z roku 1531, ale historia Wałek w początkowych etapach rozwoju nie jest jasna, gdyż stale istniało tu kilka działów własnościowych, a w wieku XVII podział dóbr Hornowskich jeszcze się pogłebił.² Mimo to powstała w Wałkach kompozycja, której pozostałe w terenie ślady wskazują na metrykę zapewne siedemnastowieczną (jeżeli nie wcześniejszą).

Siedziba ta miała bowiem regularny, sześciokwaterowy układ przestrzenny i zajmowała prostokątny teren. Główną oś tej kompozycji stanowiła droga wiejska oddzielający 2 rzędy kwater. Część kwater zajmowały ogrody, a część dziedzińce i zabudowania, a na południowy-wschód od ogrodu położone były dwie sadzawki. Droga dojazdowa łączyła to założenie z Hornowem i z Choroszczą.

W 1784 r. właścicielem Wałek był Ignacy Bobrownicki, cześnik ziemi mielnickiej.³

Według tradycji przekazywanej z pokolenia na pokolenie w dworze wałeckim, majątek ten miał pozostawać w rękach rodziny Malewskich przez 300 lat, a istniejący w latach 80. XX w. dwór miał zostać wzniesiony w drugim lub trzecim dziesięcioleciu XIX w. Faktem jest, że Malewscy posiadali Wałki m.in. w 1810 r., kiedy to należały one do Macieja i Teresy Malewskich, a później odnotowani zostali w 1838 r, jako właściciele Wałek – Kazimierz i Maciej Malewscy.⁴ W 1886 r. Wałki zostały wymienione w źródłach jako okolica szlachecka licząca 153 dziesięciny ziemi (170 ha).⁵ Nadal jednak (jak wynika z późniejszych źródeł) należały ono Malewskich.

W I połowie XIX w., gdy wznoszono nowy dwór został on ustawiony w jednej z kwater południowo-wschodnich, szczytem do drogi ze wsi. Był zwrócony elewacją główną i gankiem w kierunku wsi, a przed dworem urządzono podjazd. Przy podjeździe ustawiono oficynę, a w ogrodzie, wzdłuż podziałów kwaterowych uzupełniono szpalery drzew nowymi nasadzeniami (m.in. rosły tam topole białe, lipy i klony) i poprowadzono aleje spacerowe. Wnętrza kwater miały charakter dwojaki – ozdobny (w sąsiedztwie dworu) i użytkowy. W jednej z kwater ustawiono na poprzecznej osi kompozycji (biegnącej równolegle do ogrodowej elewacji dworu) kapliczkę. Na północ od dworu i podjazdu mieściła się część gospodarcza. Poza tym już poza granicami ogrodu wzniesiono później dwa czworaki (po obu stronach drogi do wsi Wałki). Całość kompozycji zajmowała teren o powierzchni około 3,5 ha.

W 1918 r. spaliły się zabudowania gospodarcze Wałek. Malewscy wznieśli wówczas nową kapliczkę z napisem „Boże Miłosierny zmiłuj się nad nami. Ofiara Malewskich 1918”. Właścicielem tego majątku liczącego wówczas 130 ha ziemi był w tym czasie Aleksander Malewski (wzmiankowany jako właściciel już w 1913 r.).⁶ Po nim dobra przejął około 1918 r. jego syn – Antoni Malewski.⁷

Na początku lat 20. XX w. wzniesiono w kwaterze, w której stał dwór nowe budynki gospodarcze (dwie stodoły, oborę i spichlerz). Między nimi biegła obsadzona śliwami droga wychodząca na groblę między stawami i biegnąca dalej do bezimiennego strumienia. Jednak okres międzywojenny cechował się degradacją dawnej kompozycji, m.in. Antoni Malewski wydzielił w 1930 r. z narożnej kwatery północno-wschodniej parcelę, którą ofiarował swojej córce chrzestnej, która wyszła za mąż za kowala Antoniego Karolczuka (dar obejmował również kuźnię dworską stojącą przy wjeździe założenia od strony wsi).⁸ Później powstała na tej parceli zagroda chłopska.

Po 1939 r. rodzina Malewskich pozostała w dworze w Wałkach. W listopadzie 1941 r. Rosjanie dokonali mordu w dworze i zginęła wówczas część tej rodziny (żona Antoniego Malewskiego – Maria, jego babka Konstancja Lubowidzka oraz Ludwik Malewski). Przy życiu pozostali Antoni (zm. w 1974 r.) i jego córka Wiktoria, która po wojnie wyszła za mąż za Stanisława Izdebskiego. Do 1944 r. Antoni Malewski gospodarował w założeniu, a w 1944 r. majątek objęty został reformą rolną. Z dworu wykwaterowano wtedy Malewskich i urządzono tam szkołę. W 1951 r. pożar zniszczył dworskie budynki hodowlano-magazynowe, a w 1957 r. siedlisko dworskie podzielono na 9 działek i rozsprzedano między czterech rolników. Kiedy w 1974 r. szkoła opuściła dwór, Państwowy Fundusz Ziemi wydzierżawił dwór i dwie parcele (z dawnego ogrodu) Stanisławowi Izdebskiemu i jego żonie Wiktorii, córce Antoniego Malewskiego. W 1984 r. kupili oni na własność dwór i 40 akrów terenu obejmujące dawny ogród i dziedziniec.⁹

Założenie dworsko-ogrodowe w Wałkach - widok na dwór z I połowy XIX w. i dawny dziedziniec gospodarczy
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1847

Założenie dworsko-ogrodowe w Wałkach - widok z dawnego dziedzińca na drogę dojazdową i kwatery ogrodu
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1846

Do lat 80. XX w. pozostały w Wałkach jedynie ślady dawnej kompozycji, w tym dziewiętnastowieczny dwór i drogi dojazdowe. Stare drzewa zachowały się głównie w sąsiedztwie dróg, a do najcenniejszych należały tam: topola biała o średnicy pnia 110 cm oraz młodsze – lipa, klon i białodrzew. Pozostały tu one z okresu budowy dworu. Z późniejszych obsadzeń dróg zachowały się do tego czasu stare klony, grochodrzewy i lipy. Rosło też kilka grup krzewów ozdobnych, głównie lilaków, czeremch i śnieguliczek. Łącznie na terenie dawnego założenia rosło 20 gatunków drzew i krzewów.

Założenie dworsko-ogrodowe w Wałkach - stare i młode drzewa przy granicach kwater ogrodowych wypełnionych sadem
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1848

Podzielona na parcele siedziba dworska straciła swój układ kompozycyjny i chociaż można ją było jeszcze zlokalizować w krajobrazie wśród innych siedzib chłopskich, to nie miała już ona istotnych walorów widokowych.¹⁰

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AGAD, Kapicjana, nr 2; Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 70

² Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 1, Warszawa 1908, s. 63; Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 678-679

³ Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 678-679

⁴ AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, s. 498

⁵ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890

⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 12.864, 13.378; Informacje ustne Izdebskiej z Malewskich Wiktorii

⁷ Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 129

⁸ Informacje ustne żony Antoniego Karolczuka

⁹ Informacje ustne Izdebskiej Wiktorii i Izdebskiego Stanisława, zam. w Wałkach

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Juchniewicz Ewa, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wałkach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 156, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 2674

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Wałki, józef maroszekKategoria:dworski