rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeWandalin

Ogród folwarczny – powstały na początku XX w.

Dawna nazwa: Wandalin

Gmina: Boćki

Położenie obiektu: na granicy lasu i pól, przy lokalnej drodze łączącej Wandali z centrum dóbr w Andryjankach

 

Wandalin plan 

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Wandalinie - stan z 1978 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia folwarczno-ogrodowego w Wandalinie z 1978 r.

Folwark Wandalin powstał na terenie należącym do dóbr Andryjanki (zob. Andryjanki), które od 1847 r. należały Florentyny i Jana Gartkiewiczów, a w 1862 r. zostały przekazane testamentem przez Jana Gartkiewicza dzieciom: Andrzejowi Konstantemu i Marii z Gartkiewiczów hr. Ronikerowej.1 W 1876 r. rodzeństwo podzieliło spadek, a właścicielem Andryjanek został Andrzej Konstanty Gartkiewicz (zm. w 1907 r.)2 Po jego śmierci majątek przeszedł na własność wdowy po nim Wandy i jego syna Jana Rafała Gartkiewicza. Na początku XX w. powstał folwark Wandalin, który wziął nazwę od imienia właścicielki –Wandy, a pierwsza wzmianka o tym folwarku pochodzi z 1905 r.3

Założenie folwarczne leżało na prostokątnym terenie leżącym na południowy-zachód od dwóch dróg ziemnych prowadzących do Andryjanek. Ograniczone było po bokach (od południowego-wschodu i północnego-zachodu) dwiema kolejnymi drogami, które obsadzone były lipami. W południowo-zachodniej części folwarku stały zabudowania, które wraz z podwórzem zajmowały prawie połowę powierzchni założenia i rozmieszczone były po obu stronach głównej osi kompozycji, wzdłuż której biegła droga przecinająca podwórze. Stały tam obora i chlewnia (po północno-zachodniej stronie osi głównej) oraz stodoła, obora chlewnia (po południowo-wschodniej stronie osi głównej). Na północny-wschód od nich stał dom mieszkalny – dawna karczma przeniesiona do Wandalina z Knoryd, które również należały do Gartkiewiczów. Na północ od tego domu stał jeszcze magazyn, a przy drodze do Andryjanek (w północnym rogu założenia stał dom pachciarza, zaś na północny-zachód od założenia (również przy drodze do Andryjanek) stał czworak. Przy zabudowaniach i na podwórzu rosło dużo starych i młodych drzew, być może w części pozostałych po dawnym lesie lub po dawnej osadzie – grabów, dębów i lip. Pośrodku podwórza znajdowała się studnia, przy której rósł świerk pospolity, mający wówczas około 50 cm średnicy pnia. Między stodołą a oborą stał w południowym rogu założenia krzyż żeliwny ustawiony na murowanym fundamencie. Stał on zapewne wcześniej na skrzyżowaniu dróg i był starszy niż sam folwark, a związany był prawdopodobnie z Powstaniem Styczniowym, podobnie jak obelisk z krzyżem ufundowany przez Gartkiewiczów u zbiegu dróg Wygonowo - Wandalin i Wandalin – Andryjanki (istniejący wciąż w latach 80. XX w.). Pozostałą część założenia, leżącą na północny-wschód od zabudowań zajmowały uprawy użytkowe.4

Ta skromna, utylitarna kompozycja zaczęła być niszczona już w latach 20. XX w., gdyż około 1920 r. Gartkiewiczowie rozsprzedali ziemie folwarczne okolicznej ludności. Wśród nabywców przeważali przedstawiciele rozgałęzionej w tej okolicy rodziny Piotrowskich. Połowę terenu założenia nabyli wówczas bracia Antoni i Stanisław Piotrowscy. Pozostała część została podzielona pomiędzy Wacława, Jana i Bolesława Piotrowskich. Skutkiem takiego podziału było następnie wzniesienie przez nowych właścicieli licznych budynków (mieszkalnych i gospodarskich) skupionych w kilku zagrodach, przy użyciu m.in. budulca z rozebranych zabudowań folwarcznych. Powstały wówczas także dwa drewniane budynki mieszkalne w centrum założenia. W 1922 r. Stanisław i Antoni Piotrowscy założyli w Wandalinie sad obejmujący północno-zachodnią część założenia. Pozostali właściciele również pozakładali przy swoich siedzibach mniejsze sadki i ogródki warzywne przylegające do północno-zachodniej granicy założenia.5

W tym stanie założenie przetrwało do II wojny światowej, a po wkroczeniu wojsk radzieckich w 1939 r. część terenu należącą do Stanisława i Antoniego Piotrowskich przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne Wandalin (później PGR Bielsk Podlaski). Pozostali właściciele zostali zmuszeni do opuszczenia na pewien czas Wandalina. Do swoich gospodarstw powrócili oni po 1956 r. W latach 80. XX w. na terenie założenia zamieszkiwali Stanisław, Edward, Bolesław i Jan Piotrowscy.

Do tego czasu powstały w Wandalinie różne budynki wzniesione przez PGR, tak na terenie założenia, jak i poza nim – po wschodniej stronie drogi stanowiącej południowo-wschodnią granicę dawnej kompozycji. Przy zabudowaniach poprowadzono szereg dróg i poustawiano ogrodzenia z metalowej siatki.6

Do tego czasu pierwotna kompozycja założenia stała się już prawie zupełnie nieczytelna, niemniej na terenie założenia pozostało trochę drzew starszych niż sam obiekt (pozostałych z dawnego lasu lub dawnej osady leśnej). Zwracały uwagę mające ponad 200 lat lipy rosnące wśród zabudowań wzniesionych przez PGR. Rosły tu także stare topole bujne w wieku około 50 lat i stare brzozy w wieku 60-70 lat (przy zabudowaniach Edwarda Piotrowskiego), a także rosło w Wandalinie kilka innych starszych drzew przy drogach i przy granicach założenia. Pozostała roślinność założenia składała się ze starych jabłoni, niewielkiej liczby sadzonych młodych drzew (topól, jesionów, lip) oraz z licznych samosiewów tworzących zarośla. Można też tu było spotkać niewielką liczbę krzewów ozdobnych (lilaków, śnieguliczek, ligustrów i jaśminowców) zgrupowanych przy zabudowaniach w północno-wschodniej części terenu. Łącznie występowało tu tylko 19 gatunków drzew i krzewów.7

Rola tych pozostałości w krajobrazie, wobec sąsiedztwa lasu i po wzniesieniu licznych nowych budynków była niewielka.

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 16.280

2 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 96; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 1759, 1987, 12.945

3 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 12.727

4 Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Wandalinie, Białystok 1979 r., maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

5 Informacje ustne mieszkańców Wandalina

6 Informacje ustne mieszkańców Wandalina

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłaszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Wandalinie, Białystok 1979 r., maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, WandalinKategoria:folwarczny