Zajączki

Ogród dworski – powstały w II połowie XVII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej, w wieku XVIII przebudowany, a w II połowie XIX w. przekomponowany w duchu krajobrazowym, łączący regularne elementy barokowego układu ze swobodnymi, pochodzącymi z krajobrazowej przebudowy

Dawna nazwa: Kożany

Gmina: Zabłudów

Położenie obiektu: na płaskim terenie przeciętym strumieniem wpadającym do Narwi, przy drodze biegnącej wzdłuż doliny Narwi z Suraża do Bielska Podlaskiego

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Zajączkach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Kożanach powstała podczas trzebieży lasów, prowadzonej na początku XVI w. w dobrach, które przed 1504 r. otrzymał z nadania króla Aleksandra Mikołaj Jundziłłowicz. W 1514 r. Zygmunt Stary potwierdził to nadanie Janowi i Pawłowi Jundziłłowiczom. Po śmierci Jana, starosty oszmiańskiego (zm. w 1521 lub 1522 r.) jego włości przejęli synowie (wzm. w 1541 r.).

Około połowy XVI w. Kożany, stanowiące własność sędziego bielskiego Macieja Lewickiego, właściciela dóbr Niewodnica Lewicka (dziś Lewickie), zostały znacznie rozbudowane. Właściciel często tu rezydował, zapewne ze względu na bliższe niż Niewodnicy położenie Kożan względem Bielska. Za jego czasów została przeprowadzona reorganizacja dóbr, a siedziba w Kożanach otrzymała typowy dla renesansu układ przestrzenny.

Obok dziedzińców otoczonych zabudowaniami znajdowały się tam: kwaterowy ogród o funkcjach użytkowych i ozdobnych oraz stawy wykopane na strumieniu.

Po śmierci Macieja Lewickiego (około 1559 r.) Kożany pełniły rolę jednego z folwarków dóbr niewodnickich, które należały kolejno: do wdowy po Macieju Anny z Porycka Lewickiej z książąt zbaraskich (wzm. w 1561, 1563 i 1581 r.), żyjącej jeszcze w 1597 r., potem do Macieja Lewickiego, cześnika podlaskiego, fundatora cerkwi we wsi Kożany (wzm. w 1621 r.) i następnie do Stanisława Lewickiego, podczaszego podlaskiego (wzm. w 1636 i w 1668 r., zm. w 1669 r.). Później dobra zostały podzielone, a Kożany przeszły na własność spokrewnionego z Lewickimi Tobiasza Brzozowskiego, podstolego podlaskiego (wzm. w 1676 r.). W 1687 r. należały już do Stanisława i Justyny Rakowiczów, którym w tym roku Jan III Sobieski zezwolił na odbywanie w miasteczku Kożany tygodniowego jarmarku.

Wzmianka o miasteczku świadczy o rozwoju Kożan w II połowie XVII w. toteż w tym czasie siedziba dworska musiała przyjąć układ przestrzenny zbliżony do istniejącego jeszcze w latach 80. XX w., a składający się z zabudowań i dziedzińców zajmujących wschodnią część prostokątnego terenu założenia oraz z ogrodów, położonych po obu stronach strumienia i zajmujących zachodnią część założenia. Ogrody otoczone były dookoła alejami i przecinała je droga poprowadzona na osi dworu stojącego w sąsiedztwie innych zabudowań. Droga ta, stanowiąca główną oś kompozycji, przebiegała po grobli między dwoma stawami zajmującymi centralną część ogrodu. Przylegająca do dworu część ogrodu miała zapewne charakter ozdobny. Po przeciwnej niż dwór stronie stawów położone były sady, podzielone na regularne kwatery siecią prostych dróg, szpalerów i alei. Przy budynkach gospodarczych założono kilka ogrodów warzywnych, a trójkątny teren leżący na północ od ogrodów, między siedzibą dworską a gościńcem bielskim zamieniono na obszerny plac.

W końcu XVIII w. majątek uległ rozdrobnieniu, chociaż jeszcze na początku tego stulecia należał do Józefa Sołtana Łęskiego (ur. w 1694 r., wzm. w 1738 r.). Po nim odziedziczył dobra syn – Michał Łęski, sędzia grodzki brański, po którego bezpotomnej śmierci majętność przejął jego brat – Paweł Antoni Łęski (ur. w 1735 r., zm. po 1799 r.), odznaczony nazajutrz po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja orderem św. Stanisława i w 1793 r. orderem Orła Białego.

Za czasów Łeskiego kompozycja ogrodów w Kożanach musiała uzyskać barokowy, ozdobny wystrój. W alejach posadzono wtedy kasztanowce, lipy i białodrzewy, a w centrum ogrodu umieszczono kolistą altanę kasztanowcowo-klonową.

W 1784 r. wymieniono już trzy działy Kożan – oprócz Łęskich część włości posiadali Imci P. Bartochowski oraz Imci P. Niewiadomscy, stolnikowicze. Wzmiankowano też funkcjonujący w Kożanach młyn. W latach 20. XIX w. wspomniane trzy działy należały do Jana Dąbrowskiego, mającego1/4 majątku (wzm. w 1822 i 1828 r.), W. Nowieńskiego, mającego również ¼ majątku (wzm. w 1823, 1825 i 1828 r.) oraz do Kazimierza Krzyżanowskiego, mającego połowę włości (wzm, w 1828, 1831 i 1832 r.). W 1838 r. wzmiankowany był też jako właściciel Kożan Dąbrowski.

W II połowie XIX w., zapewne w okresie popowstaniowym, majątek ten przeszedł na własność rodziny Giedroyciów. Według przekazów ustnych miał go zakupić od poprzednich właścicieli gubernator z Grodna, ojciec Julii Giedroyć – właścicielki Kożan w ostatniej ćwierci XIX w. (wzm. w 1876 i 1890 r.). Później miała odziedziczyć ten majątek Magdalena (lub Marianna) Giedrojy (zm. przed 1930 r.), a poprzez jej małżeństwo Kożany stały się własnością Stefana Konstantego Szrodeckiego (zm. w 1938 r.), do którego należały na początku XX w. i w okresie międzywojennym (wzm. w 1928 r.).

Po I wojnie światowej majątek został podzielony między dzieci Stefana Szrodeckiego – Melanię, Marię, Eugenię, Witolda i Jerzego. W rękach Szrodeckich Kożany pozostawały do 1944 r.

W II połowie XIX w. siedzibę przekomponowano w duchu krajobrazowym. Dawny regularny ogród ozdobny zmieniono w park, w którym z elementów regularnych pozostawiono jedynie kasztanowcową aleję prowadzącą do dworu od gościńca oraz aleje biegnące wzdłuż północnej i południowej granicy, a także kolistą altanę kasztanowcowo-klonową usytuowaną w centralnej części parku na osi dworu. Przed dworem urządzono kolisty podjazd z gazonem pośrodku, zaś we wnętrzach parku i nad stawami posadzono swobodne grupy drzew i krzewów ozdobnych. Zachodnią część założenia nadal zajmował sad, w którym wzniesiono dom ogrodnika oraz budynek mieszkalny dla służby folwarcznej. Przy drogach biegnących w sadzie posadzono krzewy ozdobne, a przy budynkach również niewielką liczbę drzew ozdobnych. Dokonano także nowych nasadzeń przy granicach sadu. W części gospodarczej – znacznie poszerzonej – powstały obszerne, kamienne budynki gospodarcze. Całość kompozycji zajmowała w tym czasie teren o powierzchni około 8,5 ha.

Okres I wojny światowej i lata powojenne przyniosły regres założenia. W 1914 r. spłonął dwór, na którego miejscu po zakończeniu wojny postawiono przeniesiony z Denisk budynek szkolny. Mieściła się w nim utrzymywana przez Giedrojciów czteroklasowa szkoła. Nowy, drewniany dwór wzniesiono w północno-wschodnim narożniku parku, na sztucznie usypanym wzgórzu, z którego rozciągał się widok na park i sady. Jednak park został w okresie międzywojennym częściowo przetrzebiony, a jego wnętrza zasadzono drzewami owocowymi.

W czasie II wojny światowej pożar zniszczył dwór i stodołę. Zrujnowana też została większość budynków gospodarczych, a stacjonujące tu wojska wycięły większość drzew. Dalsza dewastacja nastąpiła po parcelacji majątku. Część gospodarczą przejęła wtedy Spółdzielnia Kółek Rolniczych która na miejscu rozebranych budynków dworskich wybudowała nowe. Dawny park do lat 80. XX w. pozostawał nieużytkiem, a część sadów użytkowali okoliczni rolnicy.

Założenie dworsko-ogrodowe w Zajączkach - widok na teren dawnego ogrodu ozdobnego, wzgórze, na którym stał dwór
i magazyn dworski stojący w gospodarczej części założenia - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2261

Do tego czasu większość starych drzew została usunięta, zanikły drogi spacerowe, osuszono jeden ze stawów ogrodowych, przy granicach sadu i nad strumieniem wyrosły młode zagajniki, a południowe i północne obrzeża parku zajęły zarośla. Przetrwał tylko jeden stary budynek – spichlerz z II połowy XIX w. Z kompozycji parku zachowały się pojedyncze stare drzewa nad strumieniem oraz dwie grupy starych drzew (klonów, grabów, jesionów, topól, grochodrzewów, wiązów, wierzb i lip), mocno poprzerastane młodymi samosiewami i zaroślami. Pozostałe starsze drzewa pochodziły z początku XX w., z nasadzeń dokonywanych w okresie międzywojennym oraz z samosiewów wyrosłych po 1939 r. Łącznie występowało tu w tym czasie 20 gatunków drzew i krzewów.

Opisana roślinność, która bardziej przypominała naturalne grupy leśne i zaroślowe niż kompozycję parkową, nie pełniła w krajobrazie większej roli.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Księgi ziemskie bielskie, t. I, k. 53v-54

AGAD, Kapicjana, nr 28, s. 125-238

AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641 r., k. 9

AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, k. 746

AP Białystok, Starszy Notariusz grodzieński, nr 2374, nr 4022

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, nr 908, k. 5-5v

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisó

Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 797

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 28, s. 13-20, nr 290, s. 4, nr 291, s. 35-36, nr 316, s. 23

Archiwum Archidiecezji w Białymstoku, Inwentarze kościołów… w Archi-Diakonacie  Białostockim… roku 1820

Archiwum Parafii Prawosławnej w Kożanach, Cerkevno-prichodskaja letopis kożanskoj krestovozdviżenskoj cerkvi zaveden s 1912 g., s. 1-3

Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta generalna kościoła juchnowieckiego 1828 r.

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 68

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem, dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 168

Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, wyd. Wernerowa Wiesława [w:] Studia podlaskie, t. I

Piekosiński Franciszek, Rekognicjarz poborowy województwa podlaskiego [w:] Rocznik Towarzystwa heraldycznego we Lwowie, t. II, Lwów 1911

Żychliński Teodor, Złota Księga Szlachty Polskiej, t. XI, Poznań, s. 107

Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 51

Boniecki Adam, Herbarz polski, t. , Warszawa 1899-1906, s, 112

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1880-1900, cz. 2, s. 150

Wasilewski Tomasz, Białystok w XVI-XVII wieku [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. I, Białystok 1968

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zajączkach, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Szamreto Marian, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zajączkach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 163, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Zajączki, józef maroszekKategoria:dworski