Zubowszczyzna

Ogród dworski – kwaterowy, ozdobno-użytkowy, powstały zapewne w końcu XVI w. i przebudowany w XVIII w., noszący ślady krajobrazowych przekształceń dokonanych w XIX w.

Dawna nazwa: Zubowszczyzna

Gmina: Szudziałowo

Położenie obiektu: na niewysokim wzgórzu, nad bagnistą doliną, w bliskim sąsiedztwie porastającej część doliny świetlistej dąbrowy, pierwotnie na skraju Puszczy Odelskiej

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Zubowszczyźnie - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Powstanie siedziby dworskiej w Zubowszczyźnie związane jest zapewne z osobą Zuba Migowicza, starosty i namiestnika grodzieńskiego, który w XV w. dał początek rodowi osacznickich stróżów, licznie wzmiankowanemu w XVI w. Około 4 km od dworu powstała nieco później osocka wieś Zubowicze (dziś Knyszewicze).¹

Prawdopodobnie już w końcu XVI w. siedzibie dworskiej w Zubowszczyźnie nadano regularny czterokwaterowy układ przestrzenny, przez środek którego biegła droga dojazdowa. Dwie kwatery położone wyżej na uformowanym tarasowo wzgórzu zajęte były przez część mieszkalną (z dworem i dziedzińcem otoczonym zabudowaniami) oraz część gospodarczą, mieszczącą budynki hodowlane i magazynowe. Dwie niższe kwatery zajmował ogród włoski o funkcjach ozdobno-użytkowych. Granice kwater obsadzone były szpalerami lub alejami, później kilkakrotnie uzupełnianymi. Część tych granic podkreślały drogi.

W późniejszych czasach te niewielkie jednowioskowe dobra zostały podzielone. W 1715 r. należały do Michała i Zachariasza Nowickich, a w 1775 r. do pani Michałowej Nowickiej. W 1782 r. funkcjonowały tu dwa dwory (drugi znajdował się około 250 m na wschód od omawianego), przy czym starszy należał do J. P. Nowickich, krajczych orszańskich, stale tu mieszkających i był ich własnością także w 1794 r.²

Za czasów Nowickich kompozycja siedziby została zmodyfikowana w duchu barokowym. Dwór powiązano widokowo z ogrodem, usunięto szpaler wewnętrzny między ogrodem a częścią mieszkalną i zmieniono układ zabudowań. Powiększono ogrody o tereny przylegające do nich od południowego-zachodu, likwidując jednocześnie szpaler lipowy rosnący na starej granicy ogrodu i sadząc nowe szpalery wzdłuż nowych granic. Zmianie uległ także przebieg drogi prowadzącej z sąsiedniego założenia, którą przesunięto na północno-wschodni skraj sadów. Po zmianie biegła ona tuż przy części mieszkalnej.³

Przed 1838 r. stara siedziba w Zubowszyźnie stała się własnością rodziny Horczaków (sąsiednia należała w tym roku do Buckiewiczów).⁴ W latach 80. XIX w. jej właścicielem był Erazm Horczak, a jego majątek liczył 141 ½ dziesięcin (157 ha).⁵ W rękach Horczaków założenie pozostawało do 1944 r.

Położony obok majątek za udział Z. Buckiewicza w Powstaniu Styczniowym skonfiskowano i następnie rozsprzedano włościanom. Centrum zakupił w 1868 r. Ilia Tałyzin, właściciel tej siedziby w latach 80. XIX w., którego majątek miał wtedy 205 dziesięcin (około 226 ha).⁶ Jego spadkobiercy w 1893 r. sprzedali te dobra Marii Holsner, która je rozparcelowała⁷, co wkrótce spowodowało całkowite zniszczenie siedziby dworskiej.

Około połowy XIX w. kompozycję starej siedziby dworskiej w Zubowszczyźnie przebudowano. Wzniesiono nowy, drewniany dwór, a przy nim lamus i oficynę kuchenną. W części gospodarczej powstały obok dziedzińca nowe, murowane zabudowania. Część tę poszerzono od strony północno-wschodniej tak, że wykroczyła poza szpaler posadzony przy dawnej granicy. Nowy teren zajęły budynki fornalskie i czworak.

Ogrody przekształcono w duchu krajobrazowym. Przed dworem, stojącym na górnym tarasie frontem w kierunku północno-wschodniej kwatery ogrodu, urządzono podjazd. Wokół podjazdu posadzono drzewa i krzewy ozdobne (m.in. żywotniki). Rozciągał się stąd widok na niżej położone wnętrze ogrodu, gdzie na trawnikach rosły teraz grupy krzewów i pojedyncze drzewa. Wnętrze to zamykały zachowane stare szpalery. Kwaterę położoną po przeciwnej stronie drogi dojazdowej zajmował sad, a w skład kompozycji wchodziły także ogródek warzywny (położony za oficyną kuchenną stojącą frontem do dziedzińca gospodarczego) i stawy wykopane na zachód od ogrodu.⁸

Ukształtowana w ten sposób kompozycja, zajmująca obszar o powierzchni około 7 ha, nie uległa potem zasadniczym zmianom. W okresie międzywojennym wycięto jedynie część dąbrowy rosnącej dotąd w bezpośrednim sąsiedztwie ogrodów, co otworzyło widoki na założenie i z jego ogrodów.⁹

W czasie II wojny światowej stacjonujące tutaj wojska radzieckie rozebrały część zabudowań. Dewastacji uległy wówczas sady i nasadzenia ozdobne.

Dalszych zniszczeń dokonało w latach 1944-1958 Państwowe Gospodarstwo Rolne, które doprowadziło budynki do ruiny i usunęło część zadrzewień. Pozostawiony przez PGR w stanie wielkiego zniszczenia obiekt, Państwowy Fundusz Ziemi przekazał w 1958 r. rodzinie Woronowiczów,¹⁰ która zamieszkała w oficynie. Później rozebrali oni połowę tego budynku, a druga połowa zwaliła się w 1984 r. Ponieważ nie poczyniono tu żadnych inwestycji proces dewastacji obiektu w latach 80. XX w. nadal postępował. W roku 1984 właścicielami byli tu Grzegorz i Henryk Woronowiczowie, którzy wykorzystywali resztki zabudowań dworskich. Większość terenu została do tego czasu zamieniona na łąkę, pastwiska i nieużytki. Ponadto likwidacji uległy stawy.

Z dawnej kompozycji przetrwały do tego czasu: ruiny oficyny i stajni, wozownia, gruzy po niektórych budynkach gospodarczych, skarpy tarasu, droga dojazdowa, wnętrza ogrodów otoczone fragmentami starych szpalerów lub szpalerami młodych drzew, które wyrosły na granicach kwater po usunięciu drzew starych. Część wnętrza ogrodowego sąsiadującego z częścią gospodarczą wypełniał sad.

Ogród dworski w Zubowszczyźnie - widok z terenu dawnego podjazdu na wnętrze ogrodu ozdobnego - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Biaystok, nr D 2212

Założenie dworsko-ogrodowe w Zubowszczyźnie - widok z terenu dawnego dziedzińca gospodarczego
w kierunku miejsca lokalizacji dworu i podjazdu, a w głębi zachowany starodrzew założenia - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2210

Mało urozmaicona i składająca się w tym czasie z 17 gatunków drzew i krzewów roślinność obiektu skupiona była przy granicach dawnych kwater ogrodowych. Przetrwały tam osiemnastowieczna lipa o średnicy pnia 150 cm (rosnąca u podnóża skarpy) i 3 przydrożne lipy o średnicy pni około 100 cm posadzone prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX w. Ponadto zachowało się kilka lip posadzonych w I połowie XIX w. lub około połowy tego stulecie i sporo lip z II połowy XIX w. Z II połowy XIX w. pochodziły także rosnące tu stare drzewa innych gatunków (kasztanowce, jesiony, klony, graby i żywotniki). Z nasadzeń przy podjeździe przetrwał jeden uszkodzony okaz żywotnika. Poza tym niewielka liczba krzewów ozdobnych pochodzących z dawnych nasadzeń rosła wśród zarośli lub w zdziczałych grupach.

Założenie dworsko-ogrodowe w Zubowszczyźnie - widok od strony oficyny kuchennej
na teren dawnego dziedzińca gospodarczego - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2211

Teren założenia, który niegdyś zasłaniały lasy, po ich wycięciu stał się zewsząd dobrze widoczny i niegdyś oglądany był z biegnącego obok gościńca odelskiego. W latach 80. XX w. miejsce to było mało uczęszczane i oglądane głównie z położonej w pewnej odległości szosy do Babik. Stąd interesująco wyglądał skupiony w szpalerach drzewostan zajmujący skłon wzgórza i stanowiący jedną z dominant widokowych okolicy. Ze wzgórza dworskiego rozciągały się w tym czasie widoki na dolinę, pola i pobliskie wsie.¹¹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XVI do końca XVIII w. [w:] Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Warszawa 1967, s. 56-57; Rewizja granic Puszczy Grodzieńskiej z 1529 r. [w:] Athenaeum 1847, z. I, s. 103

² AP Białystok, Kamera Wojenne i Domen, nr 2897, k. 37; Akademia Nauk, Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia; AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 41; CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 23

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zubowszczyźnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 165, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴ AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej, nr 1

^{5 10} Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 47; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1880-1900, s. 671

⁶ Spisok imeniam severo-zapadnogo kraja podeżascim objazatelnoj prodaże v 2-ch godicnyj srok na osnovanii vysocajsago povelenia 10 dekabra 1865 goda. I. Po Grodnenskoj gubernii, Wilno 1866; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 47; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1880-1900, s. 671

⁷ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn. tymcz. 12, k. 86-88, sygn. tymcz. 14 (dawne 13.876, 13.948, 13.950); Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 56

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zubowszczyźnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 165, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁹ Informacje ustne Woroncewicza Grzegorza i Woroncewicza Henryka, zam. w Zubowszczyźnie, właścicieli siedliska dworskiego od 1958 r.

¹⁰ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4

¹¹ Informacje ustne Woroncewicza Grzegorza i Woroncewicza Henryka, zam. w Zubowszczyźnie, właścicieli siedliska dworskiego od 1958 r.; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zubowszczyźnie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 165, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Zubowszczyzna, józef maroszekKategoria:dworski