Zubrzyca Wielka

Ogród dworski – jednownętrzowy, kwaterowy, stanowiący część większej, pierwotnie kwaterowej kompozycji siedziby dworskiej, powstały około połowy XVIII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Zubrzyca Wielka

Gmina: Szudziałowo

Położenie obiektu: na stoku niewielkiego wzgórza łagodnie opadającego do doliny rzeczki zwanej Studzieniec – dopływu Świsłoczy, nieopodal uroczyska „Chwoj”, kryjącego średniowieczne cmentarzysko

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Zubrzycy Wielkiej - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwsza siedziba dworska w Zubrzycy Wielkiej powstała podczas kolonizacji Puszczy Grodzieńskiej, w której u schyłku XV w. lub na początku wieku XVI wyodrębniła się wyspa osadnicza wsi drobnoszlacheckich.¹ Oprócz wsi i folwarku w Zubrzycy Wielkiej powstała wtedy także Zubrzyca Mała, zamieszkiwana przez zagonowych szlachciców – Zubrzyckich.²

W końcu XVII w. jako dziedzice Zubrzycy Wielkiej odnotowani zostali Jan Roszkowski i jego żona Anna, z domu Wiepryńska.³ W 1715 r. wzmiankowany był JMP Zawisza z Zubrzycy Wielkiej. Później stała się ona własnością jednej z najwybitniejszych rodzin grodzieńskich – Pancerzyńskich. Byli oni mocno związani z kościołem w Odelsku (obecnie poza granicami Polski), gdzie ufundowali altarię i wznieśli rodzinny grobowiec. Przed 1740 r. właścicielem Zubrzycy Wielkiej został Karol Pancerzyński, syn Ludwika, starosta ozyrycki, który posiadał ten majątek jeszcze w 1775 r.⁴ To zapewne za jego czasów siedzibie dworskiej nadano klarowny, barokowy układ.

Skomponowano tam niewielki trapezowaty ogród otoczony dookoła alejami lipowymi i jesionowymi. Podobnymi alejami otoczono także położoną na północny-wschód od ogrodu kwaterę, zajętą przez zabudowania stojące wokół dziedzińca. Na granicy dziedzińca i ogrodu stał dwór, usytuowany na zamknięciu podłużnej osi ogrodu. Do dziedzińca prowadziła od południowego-wschodu aleja dojazdowa, biegnąca po grobli między stawami zamykającymi kompozycję. Stawy te, według miejscowej tradycji mieli kopać jeńcy tureccy. Nad skrajnym, południowym stawem, przy gościńcu odelskim stał młyn. Sposób zagospodarowania wnętrza ogrodu w XVIII w. nie jest dziś znany i niewykluczone, że mieścił się tu sad. Wiadomo jedynie, że pośrodku wnętrza ogrodowego umieszczono olbrzymi głaz narzutowy i na osi dworu zasadzono kolistą altanę lipową.⁵

Po Karolu Pancerzyńskim majątek przeszedł na własność jego syna Ludwika, wzmiankowanego jako właściciel w 1782 r.⁶ Była to postać wybitna – chorąży ziemski województwa grodzieńskiego w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej, poseł na sejm czteroletni i później marszałek szlachty guberni grodzieńskiej. Po ślubie z Konstancją ze Skirmuntów (około 1795 r.), która wniosła mu w posagu Usnarz, przeniósł się tam wraz żoną i znacznie rozbudował tamtejszą siedzibę (m.in. wznosząc kompleks murowanych zabudowań, fundując kościół i zakładając park).⁶ Zubrzyca spadła wtedy do rangi folwarku, toteż nie wprowadzano tu większych zmian.

W 1812 r. Pancerzyńscy przekazali majątek synowi – Franciszkowi.⁷ W 1938 r. Zubrzyca Wielka stanowiła już własność Placyda Jelskiego z Usnarza⁸ (w tym samym czasie funkcjonował tu drugi niewielki majątek, należący do Hlebowicza).

Kolejnym właścicielem tych dóbr został przed 1863 r. Lew Cydzik⁹, później namiestnik Powstania Styczniowego. Za jego czasów, w celu podniesienia rentowności zadłużonych od 1856 r. dóbr, wzniesiono nad stawem, u podnóża sąsiedniego wzgórza zwanego „Kaplice”, gorzelnię, a na szczycie tego wzgórza ustawiono wiatrak. Zmian istniejącej wcześniej kompozycji nie dokonywano. Uzupełniono jedynie nasadzenia alei i szpalerów grabami, lipami, wiązami i jesionami. Teren między sadem a stawami wykorzystywany był w tym czasie jako warzywnik.¹⁰

W 1877 r. Zubrzycę wraz z folwarkiem Chmielewsczyzna zakupił Michał Bohatyrewicz¹¹, który już w 1881 r, odsprzedał ją chłopu – Józefowi Janowiczowi. Ten w 1887 r. rozsprzedał grunty majątku siedemnastu chłopom¹² – powstała wówczas na południe od założenia wiec Zubrzyca Wielka. W 1889 r. Janowicz sprzedał folwark Chmielewszyzna Aleksandrowi i Janowi Prokopczykom.¹³ Po tych wyprzedażach majątek w Zubrzycy Wielkiej obejmował 178,5 dziesięcin (200 ha).¹⁴ Sam właściciel zamieszkiwał w Piłatowszczyźnie koło Walił i nie był zainteresowany stanem siedziby w Zubrzycy. Ostatecznie w 1895 r. wyzbył się jej na rzecz Antoniego i Tekli Markiewiczów.¹⁵ Nastąpiła zatem gwałtowna degradacja założenia, które stało się siedzibą chłopską.

Nowi właściciele rozebrali sukcesywnie wszystkie budynki dworskie, młyn i gorzelnię. Dawna część gospodarcza została potem w większości zaorana. Utrzymały się natomiast stawy i stary, sąsiadujący z dworem ogród, którego aleje uzupełniano kolejnymi nasadzeniami. Usunięto za to część starych drzew znad stawów i drzewostan otaczający dawne zabudowania. Posadzono natomiast aleję wierzbową przy drodze dojazdowej.

W 1905 r. Markiewiczowie przekazali gospodarstwo córce, zamężnej za Emilianem Surowcem,¹⁶ po którego śmierci w 1943 r. przejął je jego syn Aleksander, który pozostawał jego właścicielem do 1980 r. Od tego czasu jego właścicielem był Mirosław Surowiec.

W czasie II wojny światowej zachowana do tego czasu część dawnej kompozycji nie uległa zniszczeniu, ale zimą z 1939 na 1940 r. wymarzł sad, a w latach 1942-1943 rozebrano stary, drewniany dwór. Na jego miejscu wzniesiono potem nowy budynek mieszkalny, a obok niego kilka budynków gospodarczych. Po 1947 r. usunięto chorujące wiązy.¹⁷

Widok na wnętrze ogrodu dworskiego w Zubrzycy od strony wschodniej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2213

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji, zajmującej w końcu XIX w. obszar o powierzchni około 6,5 ha, przetrwało otoczone alejami lipowymi wnętrze ogrodu, zasadzone ponownie drzewami owocowymi. Poza tym zachowały się stawy, częściowo zarośnięte olsem, droga dojazdowa, część alei wierzbowej przy tej drodze, stary wierzbowy szpaler oraz kilka starych drzew nad północnym stawem. We wnętrzu starego ogrodu nadal rosła kolista lipowa altana, jednak tworzyły ją młode odrosty po wyciętych starych drzewach.

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Zubrzycy Wielkiej - stan z 1984 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Zubrzycy Wielkiej z 1984 r.

Występowało tu w tym czasie 18 gatunków drzew i krzewów, a zachowany starodrzew pochodził w większości z nasadzeń uzupełniających dokonywanych w II połowie XIX w. lub później. Z nasadzeń wcześniejszych przetrwał tylko jeden osiemnastowieczny jesion o średnicy pnia 140 cm. Wyróżniała się także lipa o średnicy pnia około 100 cm, posadzona prawdopodobnie w I połowie XIX w. Zwracało także uwagę kilka okazałych starych wierzb w otoczeniu stawów.

Ogród dworski w Zubrzycy Wielkiej - widok z drogi dojazdowej na pomnikowy jesion
i szpaler starych drzew rosnących na granicy wnętrza ogrodu - stan z 1088 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2214

Po rozbudowie wsi i zarośnięciu części stawów olsami, teren ogrodu nie był tak dobrze widoczny jak dawniej, jednak zachowane stare aleje i lokalizacja na skłonie wzgórza sprawiały, że obiekt nadal był jedną z dominant widokowych okolicy.¹⁸

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz uwarunkowania etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica t. XI, Wrocław 1977, s. 31

² Kodeks Dyplomatyczny Katedry i diecezji Wileńskiej, t. I. wyd. Fijałek J., t. I, Kraków 1948, s. 441-442 i 488; Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz uwarunkowania etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica t. XI, Wrocław 1977, s. 31; AGAD. Metryka Koronna – Sigillata, t. I, s. 349

³ Akty izdavejemyje Vilenskoj Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, t. I, Wilno 1865-1914, s. 349

⁴ AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 41; CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 23

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zubrzycy Wielkiej, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Informacje ustne mieszkańców wsi Siderka i terenu założenia; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i pgrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 166, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁶ AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 2897, k. 36v-37

⁶ Żytkiewicz Leonid, Pancerzyński Ludwik h. Trzaska (zm. po r. 1812) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXV, z. 1, s. 117

⁷ Żytkiewicz Leonid, Pancerzyński Ludwik h. Trzaska (zm. po r. 1812) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXV, z. 1, s. 117-118

⁸ AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, s. 682-690

⁹ AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski Pośrednik Polubowny, nr 194

¹⁰ Informacje ustne Surowca Aleksandra, zam. w Zubrzycy Wielkiej

¹¹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn. tymcz. 7, k. 212-213

¹² AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn. tymcz. 12, k. 25; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 46-47; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1880-1900, s. 674

¹³ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn. tymcz. 7, k. 225-226

¹⁴ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 47

¹⁵ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn. tymcz. 12, k. 25 i 39, sygn. tymcz. 17, k. 123

¹⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn. tymcz. 18, k. 166-167

¹⁶ Informacje ustne Surowca Aleksandra, zam. w Zubrzycy Wielkiej

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zubrzycy Wielkiej, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Informacje ustne mieszkańców wsi Siderka i terenu założenia; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 166, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 56

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Zubrzyca Wielka, józef maroszekKategoria:dworski