Żuchowo

Ogród dworski – barokowy, kwaterowy, powstały w XVIII w. w miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Żuchów

Gmina: Suchowola

Położenie obiektu: na stoku wysoczyzny łagodnie opadającej w kierunku północnym do strumienia zwanego Strągowskim, stanowiącego później naturalną granicę kompozycji

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Żuchowie - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Grunty dworskie Żuchowa zostały wyodrębnione z dóbr królewskich ekonomii grodzieńskiej, przy czym strumień Strągowski stanowił granicę między gruntami tego majątku, a gruntami powstałego w 1617 r. kościoła w Chodorówce – budowli związanej widokowo z dworem.¹

W wieku XVIII Żuchowo, noszące wówczas nazwę Żuchów należało do Rosochackich (wzm. w 1715, 1775 i 1784 r.). Powstał tu wtedy niewielki, barokowy ogród sąsiadujący z młynem i stawem młyńskim, obok którego wykopano też dwa inne stawy przedzielone groblą.²

Po grobli między tymi dwoma nowymi stawami biegła droga spacerowa, stanowiąca główną oś kompozycji założenia, która dzieliła wnętrza ogrodu na dwie prostokątne kwatery. Otoczone one były z trzech stron szpalerami drzew. Z czwartej pozostawiono widok na stawy pełniące funkcję parterów wodnych oraz na stojący na północ od Żuchowa kościół Chodorowski. Ogród sąsiadował od północy ze stawami, a od południa z dworem ustawionym na osi głównej, za którym od strony południowej znajdował się dziedziniec otoczony zabudowaniami gospodarczymi. Południową granicą dziedzińca biegła wśród pól aleja do dworu w Chodorówce położonego na wschód od Żuchowa. Do dziedzińca zaś wiodła od zachodu droga z niewielkiej wsi Żuchowo, która krzyżowała się z traktem biegnącym obok młyna, a łączącym majątek Trzyrzecze (zob. Trzyrzecze) z kościołem.³

Do końca XVIII w. założenie pozostawało w opisanej formie.

W I połowie XIX w. Żuchowo przeszło w ręce rodziny Skopników (wzm. w 1838 r.).⁴ Z tego okresu pochodzi kolista altana lipowa usytuowana pośrodku ogrodu, później uzupełniana nowymi nasadzeniami. Jeszcze w 1865 r. Żuchowo stanowiło własność prywatną i majątek ten wraz z należącym do niego uroczyskiem Mitrowszczyzną liczył ponad 192 ha. Wykonano wtedy plan założenia, który przedstawia układ przestrzenny niewiele zmieniony w porównaniu z tym, jaki jeszcze można było obserwować w latach 80. XX w.⁵ Później majątek został skonfiskowany za udział ówczesnego właściciela – Szumowskiego w Powstaniu Styczniowym, a w 1868 r. nabył go z Ministerstwa Dóbr Państwowych Mikołaj Żyrycki. Po nim majętność przejął w 1871 r, jego syn Sergiusz, asesor kolegialny.⁶

Żyryccy zmodyfikowali kompozycję siedziby, nie naruszając jednak jej podstawowego schematu, więc wnętrza ogrodu pozostały w dawnych granicach. Otrzymały jedynie nowe nasadzenia szpalerowe lip i klonów. Obok altany lipowej umieszczono na osi głównej drugą, obsadzoną lilakami, a we wnętrzu ogrodu posadzono sad.⁷ Przekopano na nowo stawy, przy czym zachodni, związany wcześniej z nieistniejącym już młynem powiększono, a ogrodowe przesunięto tak, aby jeden z nich (wschodni) leżał na osi głównej. Dawny widok na kościół został zasłonięty przez nadrzeczne olsy. Kościół zresztą uległ już wcześniej likwidacji i został po nim tylko cmentarz grzebalny.

Do istniejącego układu dodano sąsiadujący z nim od zachodu ogród warzywny. Ponadto, przy skrzyżowaniu dróg, obok starego ogrodu wzniesiono dwa czworaki. Wokół dziedzińca stały w tym czasie - oprócz dworu zamykającego go od strony ogrodu – stodoła, obora i drwalnia, a w jej sąsiedztwie studnia.⁸ W tym czasie założenia zajmowało teren o powierzchni około 6 ha.

W 1906 r. Sergiusz Żyrycki sprzedał Żuchowo chłopu Józefowi Klimowi.⁹ Ten zaś przekazał je przed 1939 r. synowi Maurycemu, który podzielił majątek między siebie i siostrę Jadwigę Cichońską. Własnością Cichońskich założenie pozostawało jeszcze w latach 80. XX w. Podział ten spowodował, że Żuchowo nie zostało objęte później reformą rolną.¹⁰

W rękach chłopskich kompozycja podupadła. Rozebrane zostały budynki gospodarcze i sam dwór, w miejsce którego wzniesiono nowy budynek mieszkalny. Zlikwidowano czworaki i ogród warzywny.

Ogród dworski w Żuchowie - widok od południa na altanę lipową w centrum ogrodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2307

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji zachowały się: otoczone z dwóch stron alejami wnętrze po barokowym ogrodzie z dwiema altanami pośrodku (lipową i lilakową), stawy ogrodowe, zarośnięty staw zachodni i ślad drogi biegnącej po głównej osi ogrodu. Ubogi w gatunki starodrzew obiektu składał się w tym czasie z drzew sadzonych w II połowie XIX w i na początku wieku XX. Wyróżniały się tam 4 lipy z I połowy XIX w., z czego dwie rosły w altanie.

Widok na wnętrze ogrodu dworskiego w Żuchowie od strony stawów - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2308

Do tego czasu zanikły dawne powiązania widokowe kompozycji. Pojawił się natomiast nowy, interesujący widok na kościół wzniesiony w leżącej na południe od Żuchowa wsi Chodorówka Nowa. Z pozostałych stron teren dawnego założenia zasłonięty był lasami lub wyniosłościami terenu, toteż jego funkcje w krajobrazie były niewielkie.¹¹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Zarys dziejów osadnictwa wiejskiego we wschodniej części województwa białostockiego do połowy XVII wieku [w:] Navukovy zbornik, Białystok 1964, s. 29

² AGAD, Biblioteka Zauskich, nr 205, k. 35, CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 33v; Opisy parafii dekanatu grodzieńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława, Warszawa 1994

³ Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława, [w:] Studia Podlaskie, t. I; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żuchowie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Informacje ustne mieszkańców wsi Siderka i terenu założenia; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 167, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴ AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, s. 690

⁵ Plan gruntów majątku prywatnego Żuchowo w gminie Suchowola, pow. Sokólskim, wojew. Białostockim położonego. Pomiar dokonany r. 1865 urzędnikami rosyjskiego korpusu mierniczego oraz w roku 1870 wykonawcami lustracyjnych robót. Geometra gubernialny… Odpis sporządził w r. 1927 Wł. Skowron, w posiadaniu rodziny Cichońskich, właścicieli założenia w 1985 r.

⁶ Iwaszkiewicz Janusz, Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867 [w:] Ziemiaństwo i większa własność rolna (stan posiadania, praca społeczna i gospodarcza, produkcja i obciążenia), Warszawa 1929, s. 48; Spisok imeniam severo-zapadnogo kraja podleżascia objazatelnoj prodaże v 2-ch godicnyj srok na osnovanii vysocasjsago povelenia 10 dekabra 1865 goda. I. Po grodnenskoj guberni, Wilno 1866, s. 11-13; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn. tymcz. 8, k. 199-219 (dawna 13.703)

⁷ Informacje ustne rodziny Cichońskich, zam. w Żuchowie

⁸ Informacje ustne rodziny Cichońskich, zam. w Żuchowie

⁹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn. tymcz. 41, k. 98-107 (dawne 14.856 i 14.857); AP Białystok, Inspektor podatkowy powiatu sokólskiego 1895-1916, nr 78

¹⁰ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żuchowie, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 167, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Żuchowo, józef maroszekKategoria:dworski