Żylicze

Ogród dworski – regularny, głównie użytkowy, wzbogacony o naturalistyczne kompozycje roślinne w otoczeniu dworu, powstały około połowy XIX w., a w ostatniej ćwierci tego stulecia przebudowany

Dawna nazwa: Żylicze

Gmina: Krynki

Położenie obiektu: na zachód od rzeczki Nietupy, nad wpływającym do niej strumieniem, przy lokalnej drodze łączącej wsie Ciumicze i Sanniki, na terenie łagodnie opadającym ku południowi do strumienia, w sąsiedztwie istniejącej od XVI w. II połowy XIX w. wsi Żylicze Wielkie, a nieopodal wsi Żylicze Nowe (zwanej również Odźwiernikami)

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Żyliczach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Wieś Żylicze, wchodząca wcześniej do dóbr królewskich została po III rozbiorze Polski włączona do dóbr carskich (wzm. w 1796 r.)¹, a następnie nadana przez carycę Katarzynę wraz z częścią dóbr Krynki jednemu z urzędników carskich – senatorowi Sokołowowi. W 1837 r. zakupił ją Jan de Virion – właściciel Krynek od 1831 lub 1832 r.² Około połowy XIX w. założył on tu folwark składający się z zabudowań, rozległych sadów i stawów. Do zabudowań wiodła od drogi dojazdowej alej lipowa. Sady przecinało kilka prostych dróg i otoczone one zostały szpalerami lipowymi. Całość zamykały od południa stawy wykopane na strumieniu.

Po śmierci Jana de Virion w 1856 r. dobra przejął jego syn Mieczysław (wzm. w 1880 r.), który prawdopodobnie, przynajmniej okresowo, zamieszkiwał w Żyliczach.³ Za jego rządów dokonano przebudowy folwarku.

Około 1875 r. na osi alei lipowej, zapewne w miejscu wcześniejszych zabudowań, wzniesiony został murowany dwór dla rządcy lub dzierżawcy. Przed dworem urządzono kolisty podjazd, a dwór i podjazd otoczono grupami drzew i krzewów ozdobnych. Zajmowały one niewielkie wniesienie, w części uformowane tarasowo. Powstało w ten sposób skromne, ozdobne centrum kompozycji. Po 1872 r. zbudowano na północ od tego wzniesienia kompleks kamiennych budynków gospodarczych. Prace budowlane kontynuowano do 1913 r. Stawy nie uległy wówczas zmianie. Poszerzono natomiast sady, przyłączając tereny położone przy drodze dojazdowej, zajęte wcześniej przez wieś. Likwidacja wsi (która nie istniała już w 1895 r.) pozwoliła też zapewne na obsadzenie lipami drogi do rzeki, stanowiącej przedłużenie starszej alei lipowej. Założenie obszernych sadów sprawiło, że cała kompozycja zajęła dość duży teren o powierzchni około 20 ha. Część dawnych gruntów wiejskich została w tym czasie zalesiona, co spowodowało, że odsłonięty wcześniej folwark znalazł się w odosobnieniu i w otoczeniu leśnym.⁴

W rękach Mieczysława de Virion Żylicze pozostawały jeszcze w 1928 r.⁵ W roku 1930 ich właścicielką była już Florentyna d Virion (zapewne wdowa po Mieczysławie). Następnie majątek przejął Jerzy de Virion (wzm. w 1934 r.)⁶, który mieszkał wraz z żoną w Grodnie i korzystał z dworu w Żyliczach tylko w okresie letnim, w związku z czym majątek pozostawał do 1939 r. w dzierżawie u niejakiego Korytkowskiego.⁷

W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległy część sadów i część zabudowań. Po wojnie majątek rozparcelowano pomiędzy rolników, a część gruntów przejęło Nadleśnictwo Waliły.

Część spalonego dworu tuż po wojnie nowi użytkownicy zaadoptowali na budynek mieszkalny. Jednocześnie następował stały proces rujnacji i rozbiórki folwarcznych zabudowań gospodarczych. W końcu doprowadzono również do ruiny przebudowaną część dworu. Stopniowo usuwano drzewa ozdobne, a dawne ogrody zamieniano na pola uprawne, łąki i pastwiska, Otoczenie dworu zajęły zarośla, a stawy po 1978 r. zostały osuszone.

Ogród dworski w Żyliczach - widok od strony podjazdu na wnętrze starej lipowej alei dojazdowej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2207

Założenie dworsko-ogrodowe w Żyliczach - widok na teren dawnego sadu, lipową aleją dojazdową, otoczenie dworu
i ruiny zabudowań gospodarczych - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2204

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji zachowały się: ruiny dworu, ruiny jednego z budynków gospodarczych (wzniesionego w 1913 r.), fundamenty pozostałe po innych zabudowaniach, ślady podjazdu, nieliczne stare drzewa i krzewy ozdobne rosnące wśród zarośli otaczających podjazd, resztki drzew owocowych z dawnego sadu, wgłębienie po jednym ze stawów oraz aleja lipowa przy drodze wiodącej od podjazdu do rzeki i część starego szpaleru lipowego przy północnej granicy sadu.

Założenie dworsko-ogrodowe w Żyliczach - widok od strony dawnych stawów na aleję lipową
prowadzącą do rzeki - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2203

Założenie dworsko-ogrodowe w Żyliczach - widok z terenu dawnego sadu na ruiny zabudowań gospodarczych
oraz roślinność otaczającą ruiny dworu i teren podjazdu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2206

Uboga roślinność obiektu składała się w tym czasie z zaledwie 10 gatunków drzew i krzewów, a starodrzew zgrupowany w alei, szpalerze i w otoczeniu dworu pochodził w większości z nasadzeń dziewiętnastowiecznych. Najstarsze lipy w szpalerze i zachodni odcinek alei posadzono około połowy XIX w.

Założenie dworsko-ogrodowe w Żyliczach - widok od strony alei dojazdowej na teren dawnych sadów,
ruiny dworskich zabudowań gospodarczych i szpaler starych lip przy granicy ogrodu dworskiego - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2205

Opuszczony teren zniszczonego ogrodu stanowił w tym czasie nawet dość malownicze miejsce, położone na polanie otoczonej zewsząd lasami. Szczątki dawnych nasadzeń widoczne były jedynie z położonych tuż obok pól, a droga dojazdowa była mało uczęszczana, więc obiekt nie odgrywał większej roli w krajobrazie.⁸

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AGAD, Archiwum Kameralne, nr 464, s. 332; Kościałkowski Stanisław, Antoni Tyzenhauz, t. I, Londyn 1978-1971, s. 611

² Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Krynkach, Spisy parafian z 1805 i 1837-1844 r.

³ Piscovaja kniga Grodenskoj ekonomii, Wilno 1881-1882, t. I, s. 11; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1880-1900, s. 891; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890

⁴ Szamreto Marian, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żyliczach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 168, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890126

⁶ AP Białystok, Akta notariusza N. Nowickiego, 1934 r., nr 382, 445 i 446

⁷ Bielski Tomasz, Krynki i okolice, Poznań 1978, maszynopis w posiadaniu Archiwum Archidiecezji w Białymstoku

⁸ Szamreto Marian, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żyliczach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 168, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Żylicze, józef maroszekKategoria:dworski