Babianka

Park dworski – powstały w latach 70. i 80. XIX w. w wyniku przebudowy regularnej kompozycji siedziby dworskiej powstałej przed 1817 r. (zapewne w końcu XVIII w. lub na przełomie XVIII i XIX w.)

Dawna nazwa: Babianka

Gmina: Parczew

Położenie obiektu: na południe od istniejącej wcześniej wsi Babianka, na zamknięciu ulicówki wiejskiej, na wschód od drogi do wsi Jamy i Ostrowa Lubelskiego (obiegającej łukiem wieś i siedzibę dworską), w sąsiedztwie skrzyżowania lokalnych dróg do Brzeźnicy Nowej i Czemiernik oraz Pałecznicy i Lubartowa, obok źródlisk dostarczających wodę do stawów usytuowanych na północ od ogrodów dworskich oraz na zachód od bagien i rozlewisk w dolinie Tyśmienicy.

W okresie staropolskim Babianka była wsią królewską wchodzącą w skład starostwa parczewskiego w województwie lubelskim. W roku 1661 była to bardzo mała wieś, gdyż przeprowadzona w tym roku lustracja dóbr królewskich w województwie lubelskim odnotowała tam tylko dwóch kmieci, stwierdzając jednocześnie, że żadnej karczmy, młyna, stawów, jezior, ani folwarku tam nie ma.¹ Mieszkańcy wsi Babianka zobowiązani byli do odrabiania pańszczyzny w folwarku w Kolechowicach, gdzie: „Jest budynek bardzo zrujnowany. Ten folwark consistit na gruncie, który zarabiają poddani Kolechowscy i z Babianki".² Stan taki utrzymywał się jeszcze w 1771 r. kiedy to Babiankę wymieniono wśród wsi starostwa parczewskiego, które dzierżawił wówczas Roch Kossowski, podskarbi nadworny koronny.³

Przed 1817 r. Babianka stała się własnością prywatną, gdyż w tym roku stanowiła już własność Karola Osieckiego.⁴ Do tego czasu została tu założona siedziba dworska, której schemat rozplanowania uwidoczniony został na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. Siedzibę usytuowano na południe od wsi (na zamknięciu ulicówki wiejskiej) i prawdopodobnie w związku z powstaniem tej siedziby zmieniono przebieg drogi do Ostrowa Lubelskiego, która teraz omijała łukiem wieś i dwór biegnąc nieco na zachód od nowej siedziby dworskiej. Siedzibie tej nadano regularny układ. Zajmowała ona teren zbliżony do kwadratu, gdzie zabudowania ulokowano wokół dwóch prostokątnych, przylegających do siebie dziedzińców. Jeden dojazd do tych zabudowań prowadził od północy ze wsi Babianka, drugi od zachodu - z traktu Ostrów - Tyśmienica - Gródek, a trzeci od południa od strony wsi Jamy. Droga od wsi Babianka do wsi Jamy została obsadzona aleją. Nie jest też wykluczone, że zbiegające się w pobliżu zachodniego wjazdu do założenia drogi do Brzeźnicy Nowej i Czemiernik oraz Pałecznicy - Lubartowa, także obsadzone były alejami. Cały ten układ drożny, jak również rozplanowanie dziedzińców wydają się wskazywać na późnobarokową metrykę założenia i chociaż dostępne przekazy historyczne nie wspominają o istnieniu w Babiance w końcu XVIII w. lub na początku XIX w. ogrodów dworskich (nie zaznaczono ich również na mapie z 1839 r.), to musiały one jednak sąsiadować ze zgrupowanymi przy dziedzińcach budynkami i mieć regularną, barokową kompozycję. O istnieniu ogrodów dworskich w tym czasie świadczyły rosnące jeszcze w latach 80. XX w. niektóre stare drzewa obiektu pochodzące z końca XVIII w. i z początku wieku XIX, których usytuowanie świadczy, iż nie sąsiadowały one bezpośrednio z zabudowaniami, ani nie rosły przy drogach jezdnych. Dwór ówczesny zlokalizowany był zapewne przy wschodniej granicy terenu zajętego przez zabudowania (czyli w rejonie lokalizacji późniejszego dworu). Można też przypuszczać, że w skład tej barokowej kompozycji wchodziły także jakieś stawy lub sadzawki o regularnych kształtach. Wschodnią granicę złożenia wyznaczały tereny zalewowe Tyśmienicy, zajęte wówczas przez bagna.⁵

25 sierpnia 1817 r. dobra Babianka nabyli od Karola Osieckiego Kazimierz i Franciszka Dulębowie za sumę 36 tys. zł polskich.⁶  Sprzedali oni ten majątek po dziewięciu latach Józefowi Karwowskiemu  za tę samą sumę 36 tys. zł, co może wskazywać na to, że nie poczyniono w tym czasie w Babiance żadnych większych inwestycji. Kolejnym właścicielem majątku został Józef hrabia Nałęcz-Małachowski, który nabył ją w 1840 r. od Józefa Karwowskiego, by niemal natychmiast podarować ją Józefie Wiktorii z Hilszelów Kroszczyńskiej.⁷ Z osobą tej właścicielki można wiązać przebudowę i rozbudowę założenia w Babiance, przy czym intensyfikacja przebudowy nastąpiła prawdopodobnie w okresie pouwłaszczeniowym, kiedy to wielka własność ziemska na terenie Królestwa Polskiego przestawiała się na intensywniejsze i bardziej dochodowe sposoby gospodarowania. Także wieś Babianka, będąca dotąd tylko niewielką osadą przy folwarku, rozwinęła się dopiero po ukazie z 1863 r. i stworzono tu wówczas 11 gospodarstw, każde o powierzchni 36 morg (około 18 ha), a o powierzchnię łączną tych gospodarstw (około 200 ha) zmniejszono obszar majątku.⁸ Utworzone wówczas siedliska chłopskie stykały się bezpośrednio z terenem założenia.

W latach 70. i 80. XIX w. przeprowadzono w Babiance meliorację rozległych bagien w dolinie Tyśmienicy, gdzie powstał rozległy kompleks stawów. Przebudowie uległy zabudowania dworskie, jak i rozplanowanie pozostałych części założenia.

Efektem przebudowy i rozbudowy siedziby dworskiej było powstanie wieloczęściowej kompozycji składającej się (oprócz wspomnianych wcześniej stawów rybnych) z dworu, dwóch dziedzińców oddzielonych od siebie szpalerami drzew, parku ze stawami, sadów, chmielnika oraz rządcówki i czworaka z towarzyszącymi im budynkami gospodarczymi. Nowy, murowany dwór wzniesiono przy dziedzińcu wschodnim. Dwór stał frontem na zachód, a przed nim urządzono na dziedzińcu wschodnim podjazd. Przy dziedzińcu zachodnim (oddzielonym od wschodniego szpalerem) stały dwa wielkie budynki - stodoła (od północy) i obora (od południa), a przez środek tego dziedzińca wiodła do podjazdu przed dworem droga dojazdowa. Na północ od dworu, po dwu stronach traktu do Ostrowa zlokalizowano murowany obszerny czworak oraz drewniany budynek rządcówki, a także dużą drewnianą oborę wzniesioną na wschód od rządcówki. Na południe od zabudowań rozciągał się duży chmielnik o powierzchni 8 morg (około 4 ha). Na wschód od dworu (i zabudowań stojących na północ od dworu) rozciągał się niewielki park, którego kompozycja obejmowała również zespół położonych bardziej na wschód niewielkich stawów, wśród których usypano sztuczne wzgórze widokowe, na którym wzniesiono altankę. Na groble między stawami wybiegały cztery spacerowe drogi parkowe, ponadto park przecięty był poprowadzonym na osi dworu duktem widokowym. Dalej na wschód, za mniejszymi stawami parkowymi rozciągał się kompleks dużych stawów rybnych. Kompozycję uzupełniały źródliska położone na północ od parku, przy których poprowadzono jedną z dróg spacerowych wybiegających na groblę między stawami. Na północny-zachód od tych źródlisk i parku mieścił się sad sąsiadujący od wschodu z dawną drogą dojazdową. Po rozbudowie założenie zajęło wraz ze stawami dość duży teren o powierzchni około 43 ha.⁹

Przed 1907 r. właścicielką Babianki została córka Józefa Górskiego i Wiktorii z Helszelów 1^o voto Kroszczyńskiej, 2^o voto Górskiej, która sprzedała na przełomie lipca i sierpnia 1907 r. sprzedała Babiankę Stefanowi Czermińskiemu za 60 tys. rubli. Ten z kolei odsprzedał majątek we wrześniu 1911 r. Zygmuntowi Majewskiemu.¹⁰ Należy sądzić, że w tym czasie dokonywano w obrębie założenia istotnych zmian i utrzymywał się tam układ przestrzenny wprowadzony za czasów Józefy Wiktorii i Józefa Górskich.

Zygmunt Majewski sukcesywnie parcelował grunty dworskie, na których powstawały kolejne kolonie - Babianka I, Babianka II oraz Babianki A, B, C i D. Obszar dóbr wynosił w 1914 r. 322 dziesięciny (około 374 ha).¹¹

W czasie I wojny światowej obiekt nie uległ większym zniszczeniom, jednak w okresie międzywojennym obszar majątku stale się kurczył w wyniku powadzonej przez Majewskiego sprzedaży gruntów. W roku 1928 ogólna powierzchnia dóbr wynosiła 500 mórg i 32 pręty (około 250 ha), z czego na ogrody warzywne przypadało 7 mórg i 15 prętów, na ogrody owocowe 3 morgi i 180 prętów, na ogrody spacerowe 5 mórg i 89 prętów, na grunty orne 203 morgi i 111 prętów, na łąki oddzielne 56 mórg i 219 prętów, na pastewniki 3 morgi i 116 prętów, na lasy 153 morgi i 267 prętów, na role w lasach 2 morgi i 130 prętów, na zarośla 5 mórg i 85 prętów, a na wody 48 mórg i 112 prętów. Jak można wnosić z tego zestawienia, coraz większą rolę odgrywała w Babiance gospodarka stawowo-rybna, gdyż obszar gruntów rolnych stale się kurczył, a około 1931 r. Majewski sprzedał okolicznym włościanom kolejne 10 ha łąk, 13 ha lasu i 84 ha ziemi ornej.¹² W tym czasie zatrudniano w majątku sześciu pracowników, rządcę oraz rybaka, a także ogrodnika. Ostatni zatrudniony przed II wojną światową ogrodnik - Jaskólski - utrzymywał dobry stan terenu parku, który był pielęgnowany i ogrodzony parkanem z drewnianych sztachet. Przed dworem znajdowała się w tym czasie kwiatowy klomb, a w altanie na wzgórzu widokowym urządzano latem przyjęcia i wieczory towarzyskie.¹³

Po Zygmuncie Majewskim dobra Babianka przejęła w spadku jego córka Elżbieta z Majewskich Łącka, która władała nimi do 1944 r. Chociaż przed wybuchem wojny nie potrafiła ona nawiązać kontaktu z mieszkańcami wsi i stale procesowała się nimi o bezprawne zawłaszczenie gruntów dworskich, to w czasie okupacji wykazała się prawdziwie patriotyczną postawą, m.in. ratując z Majdanka w latach 1942-1943 trzynastu mieszkańców wsi (wśród nich także swoich przeciwników sądowych). Do tej akcji zmobilizowała swojego stryja z Lublina, u którego mieszkał wysoki oficer niemiecki z Majdanka. Ponadto, w roku 1944, w czasie odwrotu Niemców tylko dzięki znajomości języka niemieckiego i opanowania Łąckiej mieszkańcy wsi uniknęli rozstrzelania. Łącka wytłumaczyła bowiem dowódcy oddziału przygotowującego egzekucje, że wśród mieszkańców wsi nie ma takich, którzy współpracowaliby z partyzantami. Musiało to być godne podziwu w sytuacji, gdy jej mąż został w 1943 r. wywieziony za działalność w Armii Krajowej do Oświęcimia, gdzie zginął.¹⁴

W 1944 r. majątek został rozparcelowany, przy czym pozostawiono tzw. resztówkę obejmującą nierozparcelowane przed wojną lasy, siedlisko dworskie, chmielnik oraz zespół stawów. W tym samym roku Elżbieta Łącka za rzekomą współpracę z Niemcami została aresztowana przez NKWD i tylko wstawiennictwo sześciu uratowanych przez nią z Majdanka mieszkańców Babianki z trudem uchroniło ją od wywiezienia na Syberię.¹⁵

Po parcelacji teren założenia przejęło państwo i zorganizowano tu Państwowe Gospodarstwo Rybackie, zaś w roku 1954 rolnicy wsi Babianka założyli spółdzielnię, która jednak rozpadła się w roku 1956. Zarówno Gospodarstwo Rybackie, jak i założona przez rolników spółdzielnia przyczyniły się do zniszczenia części dawnej kompozycji. Między innymi w latach powojennych rozebrano stodołę i drewnianą oborę dworską oraz zlikwidowano chmielnik, natomiast na budynku dworu zmieniono pokrycie z dachówki ceramicznej na eternit. Osuszona została część stawów, a około 1975 r. zniwelowano sztuczne wzgórze widokowe wśród stawów (na którym stała przed wojną altana), a ziemię uzyskaną z likwidacji wzgórza zużyto na podsypanie grobli przy istniejących stawach.¹⁶ Pozostawiony sobie park dworski w okresie powojennym zarastał samosiewami i podrostami oraz sukcesywnie wypadały z niego pozbawione konserwacji stare drzewa.

W latach 80. XX w. teren założenia należał do Państwowego Gospodarstwa Rybnego w Lublinie, Zakładu Jedlanka oraz w części do Wacława Walenciuka i do Tadeusza Oseńko - rolników z wsi Babianka. Do tego czasu z dawnej kompozycji przetrwało tu kilka budynków - przebudowywany murowany dwór z lat 70. XIX w. (zamieszkały), murowany czworak z tego samego okresu oraz obora, także wzniesiona w latach 70. XIX w. (przebudowana później na magazyn), a także drewniana rządcówka z końca XIX w. Po II wojnie światowej powstały tu natomiast nowe budynki i budowle: murowany budynek gospodarczy, drewniane szopy, kilka drewnianych budynków gospodarczych, drewniany szalet, drewniana stodoła, śmietnik i silos.

Z kompozycji terenu powstałej w Babiance przed 1817 r. zachowały się do lat 80. XX w.: sieć dróg dojazdowych, ogólna lokalizacja dworu, usytuowanie dziedzińców, część podziałów terenu oraz część drzew sadzonych w końcu XVIII w. i na początku wieku XIX. Z kompozycji powstałej w latach 70. i 80. XIX w. przetrwała do tego czasu większość części (chociaż części te uległy różnym zmianom). Nie zachowały się: chmielnik, sad położony na północ od rządcówki i część stawów, a także wzgórze widokowe ani stojąca na nim niegdyś altana. Teren parku uległ dewastacji, zanikły tam drogi spacerowe, pojawiły się zarośla i zagajniki oraz wypadła część starych drzew, natomiast pojawiły się tam budynki gospodarcze i szopy, a ponieważ nie był on w ogóle wykorzystywany, więc nadal zarastał samosiewami i zaroślami. Wszystkie zachowane części kompozycji (oprócz stawów rybnych) zajmowały obszar o powierzchni około 10 ha.

Roślinność obiektu składała się w 1985 r. z 34 gatunków drzew i krzewów ozdobnych i owocowych. Zachowało się tu sporo starych drzew rosnących gównie w parku, na północ od parku oraz przy stawach sąsiadujących z parkiem. Stare drzewa można było podzielić na kilka grup wiekowych. Do najstarszej należały lipy, klony, wiązy, kasztanowce i topole o średnicy pni 90-120 cm oraz wierzby o średnicy pni 140-260 cm, pochodzące z końca XVIII w. i z początku wieku XIX. Drzewa te rosły w różnych częściach założenia i były w różnym stanie zdrowotnym, niemniej część z nich miała charakter pomnikowy. Kolejną grupę wiekową stanowiły drzewa sadzone w I połowie XIX w. o średnicy pni 70-90 cm, a w przypadku wierzb o średnicy pni do 140 cm. Należały do tej grupy drzewa różnych gatunków, rosnące w różnych częściach założenia i będące w różnym stanie zdrowotnym. Z II połowy XIX w. pochodziły drzewa o średnicy pni 50-70 cm, a z I połowy XX w. drzewa o średnicy pni 40-55 cm - także rosnące w różnych częściach założenia, a pozostające w większości w dobrym stanie zdrowotnym. Rosły też w Babiance drzewa młode, ale tylko nieliczne z nich zostały posadzone. Większość stanowiły bowiem samosiewy, tworzące wraz z krzewami zarośla lub zagajniki. Oprócz tego występowały tu olsy i zachowały się nieliczne krzewy ozdobne pozostałe z dawnej kompozycji, a także rosły stare i młode jabłonie w sadach.

Mimo zniszczenia niektórych części dawnej kompozycji i likwidacji części stawów, obiekt nadal pełnił istotne funkcje w krajobrazie. Wywierał wpływ na kształtowanie się mikroklimatu miejscowości i lokalnych stosunków wodnych, a zachowany stary drzewostan parku stanowił ostoję dla ptactwa i drobnej zwierzyny. Kompozycja parku i dziedzińców była dobrze widoczna od południa i zachodu oraz mogła być oglądana z przebiegającej obok drogi do Ostrowa Lubelskiego. Ze względu na sukcesję naturalnych zbiorowisk roślinnych zatarciu uległy powiązania widokowe dworu i parku ze stawami (co jednak łatwo można było naprawić usuwając część olsu i zarośli).¹⁷

EBK

                    Dwór w Babiance w 2009 r.                 Babianka - pozostałości alei                      Babianka - spichlerz

                                                                                       stan współczesny                                 stan współczesny

Publ. www.dwory.cal.pl

Źródła:

¹ Lustracja województwa lubelskiego 1661, wyd. Oprawko Henryka i Schuster Kamila, Warszawa 1962, s. 46

² Lustracja województwa lubelskiego 1661, wyd. Oprawko Henryka i Schuster Kamila, Warszawa 1962, s. 46

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII, Warszawa 1886, s. 863-865 (hasło Parczew)

⁴ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne we Włodawie, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Babianka

⁵ Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Babiance, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

⁶ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne we Włodawie, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Babianka

⁷ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne we Włodawie, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Babianka

⁸ Informacje ustne Walenciuka Wacława, zam. w Babiance

⁹ Informacje ustne Oseńko Tadeusza, zam. w Babiance; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Babiance, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁰ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne we Włodawie, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Babianka

¹¹ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne we Włodawie, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Babianka

¹² AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3071

¹³ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3071; Informacje ustne Walenciuka Wacława, zam. w Babiance

¹⁴ Informacje ustne Walenciuka Wacława, zam. w Babiance, Oseńko Tadeusza, zam. w Babiance i Oseńko Heleny, zam. w Babiance

¹⁵ Informacje ustne Walenciuka Wacława, zam. w Babince – członka grupy sześciu osób ubiegających się w NKWD o uwolnienie Elżbiety Łąckiej (co omal nie skończyło się aresztowaniem tych sześciu osób)

¹⁶ Informacje ustne Walenciuka Wacława, zam. w Babiance

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Babiance, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

www.dwory.cal.pl

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, BabiankaKategoria:dworski