Bachorza

Ogród dworski – barokowy, powstały w XVIII w. lub wcześniej, około połowy XIX w. częściowo przebudowany, a po roku 1930 rozbudowany

Dawna nazwa: Bachory

Gmina: Huszlew

Położenie obiektu: na terenie opadającym ku południowi, w sąsiedztwie traktu do Łosic, który stanowił południową i południowo-zachodnią granicę ogrodów

Na mapie Metzburga z przełomu XVIII i XIX w. Bachorza figuruje pod nazwą Bachory,¹ a na mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. uwidoczniono w Bachorzy teren określony jako dwór, zajmujący w przybliżeniu obszar zbliżony do obszaru kompozycji istniejącej w latach 80. XX w.² Na początku XIX w. istniała już bowiem w Bachorzy w pełni ukształtowana osiowa, barokowa kompozycja siedziby dworskiej (obejmująca oprócz zabudowań także ogrody i stawy), powstała co najmniej w XVIII w., bo niewykluczone, że zręby tej kompozycji pochodzą z czasów wcześniejszych. Na podstawie mapy z 1839 r. i w oparciu o zachowane w terenie elementy starej kompozycji założenia stwierdzić można, że wyraźnie zaakcentowana oś główna kompozycji łączyła tam dwór, ogród ozdobny, dwa stawy i sady. Całość rozplanowano na prostokątnym terenie podzielonym w poprzek na kwatery ogrodu ozdobnego (sąsiadujące z dworem), dwa stawy usytuowane w centrum ogrodów (być może niegdyś partery wodne) i kwatery sadu (w najdalej od dworu położonej części ogrodów). Wszystkie te kwatery opadały tarasowo w kierunku południowym. Najważniejsza oś poprzeczna biegła prawdopodobnie obok dworu i kończyła się aleją dojazdową dochodzącą do traktu łosickiego, biegnącego południową i południowo-zachodnią granicą ogrodów. Zabudowania gospodarcze usytuowane były na północ od ogrodów. Równolegle do osi głównej biegły obsadzone szpalerami drzew lub alejami drogi wyznaczające granice ogrodów, a oś główna przebiegała przez ogrody (m.in. po grobli miedzy stawami). Niestety nic bliższego o wyglądzie wnętrz ówczesnych ogrodów dzisiaj nie wiadomo.³

Około połowy XIX w. Bachorza należała do Wawrowskich, którzy wznieśli tu istniejący do dziś dwór - na rzucie prostokąta, murowany z cegły i tynkowany, parterowy, z czterospadowym, niskim dachem, o narożach boniowanych, z wgłębnym portykiem, o dwóch kolumnach toskańskich i o dwutraktowym układzie wnętrz. (Później dobudowano do niego taras od strony ogrodu.)⁴ Dwór ten ustawiono na głównej osi założenia i przy osi poprzecznej (być może na miejscu poprzedniego dworu). Kompozycja ogrodów nie uległa wówczas, jak się wydaje, zasadniczej przebudowie, chociaż dosadzono wiele drzew przy dworze oraz w szpalerach i alejach. Utrzymane bowiem zostały aleje i szpalery, m.in. lipy szpalerów rosnących przy wschodniej granicy ogrodu ozdobnego i sadów. Wygląd wnętrz ogrodowych w tym czasie także nie jest dziś znany. Być może zmieniał się on w II połowie XIX w. i wnętrza części ozdobnej zaczęły wypełniać trawiaste przestrzenie, na których eksponowano pojedyncze drzewa oraz grupy krzewów, w wyniku czego regularny ogród przeobrażał się w krajobrazowy park.

Na przełomie XIX i XX w. Bachorza przeszła jako posag córki Wawrowskiego w ręce rodziny Wróblewskich.⁵ Właściciele ci wznieśli tu na wschód od parku czworak (którego ruiny istniały jeszcze w latach 80 XX w.) i owczarnię, a na początku XX w. wszystkie wnętrza ogrodowe zasadzili świerkami, zapewne z myślą o uzyskaniu drewna.⁶

Okres I wojny światowej Bachorza przetrwała bez większych zniszczeń, a w latach 30. XX w. lub jeszcze wcześniej Wróblewscy rozpoczęli parcelację majątku, w której pomagał im ks. Zaręba. W wyniku tej parcelacji część majątku obejmującą m.in. młyn (napędzany lokomobilą), tartak, oficynę i czworak zakupili Zarębowie, zaś cześć, w tym większość siedliska dworskiego zakupili około 1934 r. Jan i Konstancja z Wojtaszczyków Emerykowie (ojciec Konstancji - Konstanty Maurycy Wojtaszczyk był w tym samym czasie plenipotentem Potockich w Turowie).

Emerykowie sukcesywnie usuwali świerki posadzone na początku XX w. pozostawiając jednak starsze drzewa, także świerki (m.in. na północny-zachód od dworu pozostawiono kilka świerków tworzących koło, pośrodku którego ustawiono stolik ogrodowy, a także pozostawiono świerki przy głównej osi kompozycji). W opróżnione ze świerków wnętrza wprowadzali sady (na południe od stawów i na północ od ogrodu ozdobnego) lub łąki. Wznieśli też na północ od parku oborę i stodołę, ponadto około 500 m dalej Konstanty Wojtaszczyk wzniósł dom dla syna - brata Konstancji - Adama Wojtaszczyka (ten podczas wojny działał w partyzantce pod pseudonimem Kmicic). Przed wybuchem II wojny światowej Jan Emeryk, który wcześniej pełnił funkcję starosty w Żółkwi i tylko czasem przebywał w Bachorzy przeszedł na emeryturę i na stałe zamieszkał w tym majątku. W tym czasie powierzchnia całego założenia wynosiła około 10,5 ha.⁷

W świetle informacji Barbary Emeryk-Szajewskiej, w roku 1941 lub 1942 Zarębowie zaczęli nalegać na sprzedanie im przez Emeryków posiadanej przez nich części majątku - z jednej strony oferując stosunkowo niską zapłatę 100 tys. zł, a z drugiej grożąc, że dzięki znajomościom z władzami okupacyjnymi Jan Emeryk zostanie uwięziony. W związku z tym, że w tym czasie ojciec Konstancji Emeryk zginął w Oświęcimiu, część rodziny ukrywała się, a część działała w strukturach konspiracyjnych toteż każda denuncjacja mogła się okazać fatalna w skutkach, Emerykowie zgodzili się na wymuszoną sprzedaż majątku.⁸ Po sprzedaży zamieszkali w Bachorzy w domu Adama Wojtaszczyka, zaś później Jan Emeryk siedział od 1943 r. w więzieniu niemieckim w Siedlcach jako jeden z zakładników za Adama Wojtaszczyka.

W świetle relacji Janiny Paszkowskiej Zarębowie nabyli majątek od Wróblewskich około 1930 r., a przed wybuchem wojny zdążyli sprzedać taką część gruntów majątku, że jego powierzchnia wynosiła mniej niż 50 ha, w związku z czym po wojnie majątek nie podlegał parcelacji. Natomiast w czasie wojny córka Zarębów Janina była łączniczką działających w pobliskich lasach oddziałów AK, zaś po wojnie za działalność w okresie okupacji i przynależność do AK rodzina Zarębów była prześladowana przez UB, w 1950 r. zginął aresztowany przez UB syn właściciela Stanisław Zaręba, całą rodzinę wysiedlono z dworu (zamieszkała ona wtedy w czworaku), a dwór przeznaczono na izbę porodową. Ostatecznie jednak projekt zorganizowania w dworze izby porodowej porzucono z powodu braku funduszy i budynek ten stał do 1958 r. nieużytkowany, po czym przeprowadziła się do niego Janina Zaręba, która w 1956 r. wyszła za mąż za Antoniego Paszkowskiego i zmieniła nazwisko na Paszkowska.⁹ W świetle informacji Barbary Emeryk-Szajewskiej, po wojnie Konstancja Emeryk wytoczyła państwu Zrębom proces próbując odzyskać Bachorzę. Proces toczył się w Siedlcach i Konstancja Emeryk go przegrała, co Barbara Emeryk-Szajewska przypisywała z jednej strony temu, że jej ojciec jako przedwojenny starosta nie był wówczas dobrze postrzegany przez władze, a z drugiej temu, że był ciężko chory i nie mógł brać udziału w procesie.¹⁰

Po wojnie Paszkowscy, którzy prowadzili tartak umieszczony w dawnym rozbudowanym młynie, rozsprzedali część posiadanych gruntów pozostawiając sobie (wraz z siedliskiem dworskim) 12 ha gruntów oraz 8 ha lasu. Nie byli oni w stanie utrzymywać ani należycie pielęgnować sporego obszaru dawnych ogrodów toteż po wojnie uległy one zaniedbaniu. Obrzeża parku i okolice stawów zarosły krzewami i samosiewami drzew. Część sadu została wycięta i zanikły drogi spacerowe. Rozebrano też część starych budynków, a w sąsiedztwie dworu wzniesiono nowy budynek gospodarczy i szopę. Północną część założenia ogrodzono siatką metalową, która przebiegała obok drogi biegnącej przed dworem. Ponadto, w okresie powojennym powstała w sąsiedztwie dworu zagroda chłopska usytuowana na wschód od dawnego parku, przy błotnistej i wyboistej wówczas drodze stanowiącej wschodnią granicę założenia.

Do początku lat 80. XX w. z dawnej barokowej kompozycji założenia zachowały się: granice ogrodów zaakcentowane szpalerami starych drzew, główna oś kompozycji, oś poprzeczna, stawy ogrodowe, drogi dojazdowe (łączące trakt łosicki i drogę biegnąca po osi poprzecznej założenia) oraz kilka drzew sadzonych w XVIII w. i sporo drzew z I połowy XIX w., w tym aleja przy drodze dojazdowej, aleja na osi dworu, szpalery przy wschodniej granicy ogrodów. Ówczesne sady zostały później zastąpione nowymi nasadzeniami drzew owocowych. Z elementów wprowadzonych około połowy XIX w. zachowały się dwór i spora część sadzonych w tym czasie drzew (generalnie kontynuujących pierwotnie regularny układ kompozycyjny). Ewentualne parkowe kompozycje swobodne, jakie mogły powstać w II połowie XIX w. zostały zatarte przez wprowadzone na początku XX w. do wszystkich wnętrz ogrodowych nasadzenia świerków. Poza tym, na początku XX w. wzniesiono czworak, którego ruiny widoczne były w latach 80. XX w. (nie zachowała się wybudowana w tym samym czasie owczarnia). Po roku 1930 Bachorza odzyskała wnętrza ogrodowe (gdyż wycięto posadzone w nich świerki), a większość pozostawionych w nich starych drzew rosła również w latach 80. XX w. Część tych wnętrz zasadzono sadami, które także zachowały się do lat 80. Poza tym, przetrwały też tartak oraz obora i stodoła wzniesione na północ od dworu w latach 30. XX w. Teren ogrodów uległ jednak dewastacji, częściowo zarósł zagajnikami i zaroślami, zanikły tam drogi ogrodowe, a w całym założeniu wypadło sporo starych drzew.

Roślinność obiektu składała się w tym czasie z 31 gatunków drzew i krzewów. Najstarsze drzewa pochodziły z XVIII w. lub z początku wieku XIX. Były to rosnące w sąsiedztwie dworu i w północnej części parku: 2 stare świerki o średnicy pni 105 i 125 cm, dwie lipy o średnicy pni po 100 cm, lipa o średnicy pnia 95 cm - wszystkie z wyjątkiem jednej chorej lipy o charakterze pomnikowym. Z I połowy XIX w. pochodziły: lipy szpalerów rosnących przy wschodniej granicy ogrodów (parku i sadów) o średnicy pni 50-90 cm, grochodrzewy o średnicy pni 80-100 cm, rosnące w północnej części parku, lipy o średnicy pni 70-90 cm, rosnące w północnej części parku, świerki o średnicy pni 60-80 cm rosnące w różnych miejscach założenia oraz kasztanowiec o średnicy pnia 80 cm, rosnący w sadzie w północno-zachodniej części założenia. Poza tym, rosły na terenie obiektu drzewa różnych gatunków sadzone w II połowie XIX w., o średnicy pni 50-70 cm, a także drzewa pochodzące z nasadzeń i samosiewów dwudziestowiecznych o średnicy pni 40-50 cm. Starodrzew ten uzupełniały drzewa owocowe (stare i młode), nieliczne sadzone młode drzewa ozdobne oraz duża ilość zarośli i młodych samosiewów drzew, a także grupa topól drżących w południowym rogu dawnych sadów. Liczne zarośla i samosiewy zniekształcały obraz dawnej kompozycji i zagrażały całkowitym zatarciem kompozycji północnej części parku.

Założenie w Bachorzy było w latach 80. XX w. nadal dobrze widoczne ze wszystkich stron, z wyjątkiem południowego-wschodu, skąd przesłaniał je las. Rysowało się jako zwarta grupa roślinności i miało pozytywny wpływ na mikroklimat okolicy. Sporą wartość przyrodniczą i widokową miała też wiodąca do założenia aleja.¹¹

EBK

Aleja w ogrodzie dworskim w Bachorzy - stan współczesny

Widok na ogród dworski w Bachorzy - stan współczesny

Źródła:

¹ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mapa Galicji Wschodniej Metzburga z przełomu XVIII i XIX w.

² Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bachorzy, Biała Podlaska 1981, maszynopis

⁴ Katalog zabytków sztuki, t. X, województwo warszawskie, powiat łosicki, Warszawa 1965, z. 6

⁵ Informacje ustne Gieresza Grzegorza, zam. w Kobylanach, byłego kierownika szkoły w Kobylanach

⁶ Informacje ustne Paszkowskiej Janiny, zam. w Bachorzy; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bachorzy, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

⁷ Informacje Emeryk-Szajewskiej Barbary, zam. w Warszawie, córki Jana i Konstancji Emeryków; Informacje ustne Paszkowskiej Janiny, zam. w Bachorzy

⁸ Informacje Emeryk-Szajewskiej Barbary, zam. w Warszawie

⁹ Informacje ustne Paszkowskiej Janiny, zam. w Bachorzy

¹⁰ Informacje Emeryk-Szajewskiej Barbary, zam. w Warszawie

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bachorzy, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, BachorzaKategoria:dworski