rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBełcząc

Ogród folwarczny – kwaterowy, o przewadze funkcji użytkowych, powstały w XVIII-XIX w. na miejscu szesnastowiecznej siedziby folwarcznej, ze skomponowaną w II połowie XIX w. częścią parkową, na przełomie XIX i XX w. przekomponowaną w duchu naturalistycznym

Dawna nazwa: Bełcząc

Gmina: Czemierniki

Położenie obiektu: na otwartym terenie, w sąsiedztwie wsi Bełcząc (na północny-zachód od zabudowań i stawów wiejskich) i przy drodze z tej wsi do Dębicy, nad bezimiennym strumieniem

 

Wieś Bełcząc była wzmiankowana już w XV w. jako należąca do parafii Kockiej.1 Była to pierwotnie wieś okolnica, w której zabudowania otaczały położony w centrum wsi duży staw i okalający ten staw plac. Staw ten i plac dały początek późniejszej kompozycji wodnej w środku wsi, istniejącej do dnia dzisiejszego.

W II połowie XV w. Bełcząc występuje jako wieś należąca już do parafii w Czemiernikach, co było związane z tym, że została włączona do dóbr czemiernickich. Zapewne już w początkach XVI w. Mikołaj z Dąbrowicy Firlej, prowadzący intensywną kolonizację dóbr czemiernickich, założył w Bełczącu folwark,2 zlokalizowany na północny-zachód od wsi, w miejscu obecnego założenia. W roku 1531 Firlejowie zapłacili bowiem pobór z Bełcząca od 9 łanów.3 Zlokalizowany przy drodze do Dębicy folwark był jednym z elementów zamykających charakterystyczne wnętrze ze stawami (lub stawem) położone w środku wsi.

W I połowie XVII w. Firlejowie wznieśli z Czemiernikach obszerny zespół pałacowo-parkowy i być może w tym czasie nastąpiła też rozbudowa pobliskiego folwarku w Bełczącu.4 Nie znaleziono jednak przekazów historycznych na ten temat. Można więc jedynie przypuszczać, że folwark pełnił funkcje usługowe w stosunku do rezydencji czemiernickiej i miał charakter przede wszystkim utylitarny, a stan taki utrzymywał się także w II połowie XVII w. i w wieku XVIII.

W II połowie XVIII w. dobra czemiernickie należały do Małachowskich, a następnie do Radziwiłłów.5 W roku 1810 w skład tych dóbr wchodziły oprócz Czemiernik: Awuls, Bełcząc z awulsami Sarchówka i Zapowiedka, wsie Skoki, Bełcząc i Stoczek oraz młyn na Wieprzy zwany Bindugą.6

Na przełomie XVIII i XIX w. Aleksandra ze Steckich Radziwiłłowa zarządziła przebudowę folwarku bełcząckiego. Folwark został wówczas rozplanowany od nowa pod kierunkiem niemieckiego agronoma Thaera.7 Zabudowania zgrupowane zostały w sąsiedztwie wsi, a na zachód od nich założono regularny, kwaterowy ogród, o kwaterach otoczonych alejami i szpalerami drzew (których fragmenty zachowały się do dziś). Dwór zarządcy stał prawdopodobnie na granicy zabudowań i ogrodu, na jednej z osi ogrodowych. Wnętrza kwater wypełniały zapewne uprawy użytkowe (głównie były tam sady i warzywniki), ale przy dworze zarządcy posadzono pewną ilość drzew i krzewów ozdobnych. Przez ogród biegł rów z wodą (powstały w oparciu o pierwotny strumień) połączony na wschód od folwarku ze stawami chłopskimi i od tej strony rozciągał się widok ze wsi na folwark.

Przeprowadzone przez Thaera w dobrach czemiernickich inwestycje nie przyniosły spodziewanych efektów gospodarczych.8

W 1850 r. dobra te nabył za sumę 135 tys. rubli hr gen. Wincenty Krasiński. Na mocy jego testamentu z roku 1858 dobra czemiernickie przejął Zygmunt August Wincenty Józef Aleksander hr Krasiński, znany poeta.9 Po jego śmierci w 1859 r. dobra te w wyniku podziału masy spadkowej w 1872 r. przeszły w całości na Marię Krasińską.10 Po 1850 r. do około 1866 r. dobrami tymi zarządzał niejaki Nozdrowicz – znany jako jeden z lepszych administratorów majątków w powiecie radzyńskim (m.in. administrator również Jabłonia). Pod jego rządami gospodarka dóbr czemiernickich stała na wysokim poziomie, za co zarządca odznaczony został medalem na wystawie w Lublinie w 1860 r.11

Po przejęciu dóbr czemiernickich przez Marię Krasińską, która w nich nie zamieszkiwała, poszczególne folwarki tych dóbr zaczęły być wydzierżawiane różnym osobom, co niekorzystnie odbijało się na gospodarce całością dóbr.12 Bełcząc był później stale wydzierżawiany aż do 1939 r., a jego dzierżawcami byli kolejno Rakowscy, Milewscy i Szafrańscy.13 Wydaje się, że w I połowie XIX w. nie zachodziły w tym folwarku zasadnicze zmiany i utrzymywała się tam kwaterowa kompozycja wprowadzona przez Thaera.

Dopiero w II połowie XIX w. i na początku wieku XX nastąpiły różne zmiany istniejącej kompozycji. Na południe od dworu i otaczającego go ogrodu wzniesiono przed 1880 r. murowany browar.14 A w otoczeniu ówczesnego dworu, usytuowanego na osi drogi ze wsi, posadzono drzewa i krzewy ozdobne tworząc niewielki park zajmujący dwie wcześniejsze kwatery ogrodowe. Pozostałe części ogrodów nie ulegały w II połowie XIX w. większym zmianom. Natomiast, zapewne po uwłaszczeniu, wielki staw wiejski został uregulowany i podzielony na szereg mniejszych. Mniej więcej w tym samym czasie (po 1864 r.) wzniesiono nad stawem na gruncie gromadzkim budynek szkoły wiejskiej (po II wojnie światowej przebudowany na sklep).

Na przełomie XIX i XX w. z inicjatywy ówczesnych dzierżawców – Rakowskich, wzniesiony został nowy, murowany dwór, który stanął na północny-wschód od starego.15 Wybudowano też otaczający prostokątne podwórze kompleks budynków nowej części gospodarczej usytuowanej na północ od parku, a miejsce dawnych budynków gospodarczych (stojących w sąsiedztwie stawu wiejskiego) zajęły czworaki Po wzniesieniu nowego dworu zmieniono wygląd jego otoczenia. Likwidacja starego dworu spowodowała, że powstało dość obszerne wnętrze (przy nowym dworze stojącym na północny-wschód od tego wnętrza na osi jednego ze szpalerów wyznaczających podziały starego ogrodu na kwatery). To wnętrze stanowiło podstawę kompozycji parkowej i zostało otoczone grupami swobodnie rosnących drzew i krzewów, a od północy zamykał je stary szpaler drzew. Zachowano proste drogi wzdłuż szpalerów sadzonych po granicach kwater wypełnionych przez sady i warzywniki, a w parku poprowadzono obiegającą wnętrze nową drogę spacerową. Stare i młode nasadzenia parkowe uzupełniono dużą ilością kwiatów. Nowe nasadzenia powodowały, że kompozycja parku zaczęła nabierać naturalistycznego charakteru i na niewielkiej stosunkowo powierzchni zgrupowano tam różne gatunki roślin, nierzadko egzotycznych, mających tworzyć ze sobą piękne kompozycje, sprawiające że wnętrze parku piękniejsze będzie niż sama natura. Powiększony w stosunku do stanu z II połowy XIX w. park stanowił jednak jedynie część kompozycji. Zachowany został bowiem kwaterowy układ pozostałych części ogrodu, leżących na południe, zachód i północ od parku, zajętych przez otoczone szpalerami wnętrza wypełnione przez sady i warzywniki. Północno-wschodnią granicę ogrodów stanowiła droga ziemna biegnąca między dworem a nową częścią gospodarczą. Całość kompozycji zajmowała w tym czasie obszar o powierzchni około 7 ha.16

Zarówno w czasie I wojny światowej, jak i w okresie międzywojennym kompozycja założenia nie ulegała już większym zmianom. Po roku 1921 posadzono tylko sporo drzew uzupełniając część starych szpalerów oraz wzbogacając kompozycję parku. Ponadto dobudowano do dworu przybudówkę z piwnicą i w zachodniej części ogrodów wykopano na terenie sadu prostokątny basen pływacki. Do 1939 r. ogrody były starannie utrzymane i obfitowały w dużą ilość kwiatów rozmieszczonych zarówno na regularnych kwietnikach w sąsiedztwie dworu, jak i we wnętrzu parkowym (tworząc swobodne grupy). Biegnące wzdłuż szpalerów wokół sadu i dookoła wnętrza parkowego drogi spacerowe wysypane były piaskiem, a teren założenia ogrodzony był wysokim, szczelnym parkanem drewnianym.17

W czasie II wojny światowej we dworze kwaterowały oddziały niemieckie, a podczas ofensywy w lipcu 1944 r. wojska radzieckie spaliły oborę i stodołę w części gospodarczej. Od sierpnia 1944 r. do końca 1945 r. we dworze mieściła się rosyjska wojskowa szkoła kierowców, której personel i uczniowie zdewastowali ten budynek i park. W tym czasie została przeprowadzona reforma rolna, a po ustąpieniu oddziałów radzieckich nierozparcelowany ośrodek przekazano Gminnej Spółdzielni, która we dworze umieściła sklep i mleczarnię funkcjonującą tam do około 1950 r. Rządy Spółdzielni jedynie pogłębiły dewastację założenia.

Około 1950 r. dwór wraz z częścią założenia przejęła szkoła podstawowa, natomiast dawna część gospodarcza pozostała w użytkowaniu Spółdzielni (w 1983 r. użytkowała ją Gminna Spółdzielnia Czemierniki). W latach 50. XX w. Spółdzielnia przeprowadziła rozbiórkę czworaków oraz pozostałych (z wyjątkiem obory) budynków gospodarczych. W parku i ogrodach użytkowych po 1950 r. nastąpił znaczny ubytek starego drzewostanu i w wyniku braku konserwacji zanikły dawne drogi spacerowe. Wysechł także basen pływacki. Zdewastowano trawniki i zniszczono kwietniki parkowe, a w północno-zachodniej części parku urządzono boisko szkolne. Ogrodzono teren szkolny od wschodu i południa metalową siatką.

Około 1968 r. przeprowadzono remont dworu, zaś na północ od dworu wzniesiono różne zabudowania – murowaną oborę, drewniany budynek gospodarczy, ubikację i śmietnik, do których, podobnie jak do dworu, doprowadzono betonowy chodnik.

Po przejęciu dworu przez szkołę ubytki drzewostanu parkowego były częściowo uzupełniane nowymi nasadzeniami drzew ozdobnych, jednak wiele starych drzew obiektu zniszczonych zostało podczas dużej wichury w 1980 r.18

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji Bełcząca zachowały się: część podziałów dawnych kwater ogrodowych z przełomu XVIII i XIX w., pewna ilość drzew sadzonych w tym okresie i w I połowie wieku XIX (w tym fragmenty starych szpalerów otaczających wnętrza kwater ogrodowych), rów z wodą przecinający ogród, widok na założenie z wnętrza wsi przez stawy chłopskie, stawy wiejskie przebudowane po 1864 r., przebudowany budynek szkoły wiejskiej, część drzew sadzonych w parku i szpalerach w II połowie XIX i na początku XX w., murowany dwór z przełomu XIX i XX w., obora z tego samego okresu, droga biegnąca po granicy parku i nowej części gospodarczej, część nasadzeń parku z okresu naturalistycznej przebudowy, a także dół po stawie pływackim i część drzew sadzonych w okresie międzywojennym. Zachował się zatem, chociaż wyraźnie zniekształcony, park i zachował się kwaterowy układ większość ogrodów użytkowych.

Mimo niewielkiego obszaru parku i dewastacji w latach 80. XX w., założenie nadal obfitowało w stare drzewa różnych gatunków, a wśród form kompozycyjnych zwracały uwagę 3 stare szpalery otaczające z trzech stron ogrodową część kompozycji. Rosło także sporo cennych drzew w części parkowej: 2 jesiony wyniosłe o średnicy pni 104 i 90 cm (na zachód od dworu), dwie lipy ze szpaleru lipowo-kasztanowcowego o średnicy pni 107 i 100 cm, kasztanowiec ze szpaleru kasztanowcowo-lipowego o średnicy pnia 90 cm, lipa o średnicy pnia 120 cm (przy zachodniej granicy założenia), jesion o średnicy pnia 106 cm (w parku), 2 klony pospolite o średnicach pni 95 i 90 cm (w parku), lipa o średnicy pnia 90 cm (w parku), klon jawor odm. Leopolda o średnicy pnia 92 cm (w parku), dąb szypułkowy o średnicy pnia 100 cm (w parku), 2 kasztanowce o średnicy pni 100 i 110 cm (przy wschodniej granicy parku). Część tych drzew (te w dobrym stanie zdrowotnym) miała charakter pomnikowy. Kolejna grupa starych drzew pochodziła z nasadzeń dokonywanych w II połowie XIX w. Były to drzewa różnych gatunków o średnicach pni 55-85 cm, rosnące w szpalerach otaczających ogrodową część założenia i w parku. Najmłodszą grupę starych drzew stanowiły drzewa różnych gatunków o średnicach pni 40-55 cm, sadzone na początku XX w. oraz w okresie międzywojennym. Oprócz drzew starych rosła na terenie obiektu spora ilość drzew młodych i to w większości posadzonych, gdyż samosiewy były tu bardzo nieliczne. Rosły też grupy krzewów (większość przy ogrodzeniach) niekiedy tworzących zarośla z samosiewami. Łącznie występowały tu w tym czasie 32 gatunki drzew i krzewów.

Obiekt reprezentował specyficzny typ powiązań z wsią, której centralnym elementem było wydłużone wnętrze zajęte przez stawy wiejskie, które zamykały od strony zachodniej park i zabudowania dworskie. Umożliwiało to oglądanie założenia od strony wsi. Na skutek powstania nowych zagród chłopskich ten widok nieco się zmniejszył w porównaniu ze stanem pierwotnym.

Z pozostałych stron obiekt był również dobrze widoczny i niczym nie zasłonięty, a w widoku z okolicznych pól i dróg zwracała uwagę zwarta roślinność szpalerów otaczających ogrodową część założenia. Same zaś wnętrza ogrodów pozostawały zamknięte, nie mając wyraźnych powiązań widokowych z krajobrazem. Park ozdobny był dokładnie zamknięty widokowo roślinnością i ogrodzeniami, co – jak się wydaje – zgodne było z wolą jego twórców, gdyż miał on służyć wyłącznie mieszkańcom i gościom dworu, izolując ich przy tym od otoczenia. To zamknięcie było jednak w latach 80. XX w. mniejsze niż pierwotnie na skutek ubytków starego drzewostanu.

Mimo niewielkiej powierzchni obiekt miał istotne walory przyrodnicze, co związane było z bogatym starodrzewiem oraz powiązaniem ze stawami wiejskimi.19


Ewa Bończak-Kucharczyk

 

 

 

Bełcząc - dwór

Bełcząc - dwór - stan współczesny
Fot. A. Łuczyński, 2008 r.
Publ. www.polskiezabytki.pl

 

Źródła:

1 Długosz Jan, Liber beneficiorum, wyd. Przeździecki E., Kraków, t. I, s. 632

2 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 792-793; Miasta Polskie w Tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 702-703

3 Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., Warszawa 1886, Rejestr poborowy 1531 r., s. 386

4 Miasta Polskie w Tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 702-703

5 Miasta Polskie w Tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 702-703

6 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, nr 60, księga hipoteczna dóbr Czemierniki

7 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 792-793

8 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 792-793

9 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, nr 60, księga hipoteczna dóbr Czemierniki

10 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, nr 60, księga hipoteczna dóbr Czemierniki

11 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 792-793

12 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 792-793

13 Informacje ustne Fiutka Jana, zam. w Bełczącu, byłego pracownika folwarku; Informacje ustne Pastor B., kierownika szkoły podstawowej z Bełczącu

14 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 127

15 Informacje ustne Fiutka Jana, zam. w Bełczącu, byłego pracownika folwarku

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bełczącu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

17 Informacje ustne Pastor B., kierownika szkoły podstawowej z Bełczącu

18 Informacje ustne Pastor B., kierownika szkoły podstawowej z Bełczącu

19 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bełczącu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczna WIG, 1938, pas 42, słup 35, Skala 1:100000

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, BełczącKategoria:folwarczny